Interview: Floris-Jan van Luyn. Montage & Tekst: Marit de Jong - 12 mei 2022
Als lid van de burger-partizanenbeweging werkt Jana Shostak dag en nacht op de grens van Oekraïne en Polen, bij het plaatsje Medyka. Hier probeert ze vluchtelingen te voorzien van informatie.
Zelf vluchtte ze ook ooit naar Polen, vanuit Belarus. Al vanaf jonge leeftijd demonstreerde daar ze tegen het regime van president Loekasjenko, een trouwe vriend van Poetin die al sind 1994 de voormalige Sovjetrepubliek regeert.
Jana combineert activisme met het kunstenaarschap. Zo maakte ze een jurk met daarop de portretten van 1200 politieke gevangenen uit Belarus. Deze hangt nu in Warschau in een chique galerie, maar thuis in Belarus heeft ze er geen vrienden mee gemaakt. Door haar acties is ze als landverrader en extremist bestempeld.
President Aleksandr Loekasjenko geniet al sinds 1994 de alleenheerschappij over Belarus. Daar regeert hij met ijzeren vuist. In 2020 braken hevige protesten uit. Al in aanloop naar de verkiezingen vonden demonstraties plaats, vaak georganiseerd vanuit de Belarussische democratiebeweging. Toen uit de exitpoll bleek dat Loekasjenko met een overweldigende meerderheid zou winnen van zijn enige opponent, weigerden velen dat te geloven op basis van wat ze bij de stembureaus hadden waargenomen.
Burgers verzetten zich maandenlang tegen de frauduleuze verkiezingsuitkomst. Toch werd Loekasjenko wederom president. Loekasjenko heeft zichzelf altijd als een trouwe vriend van Poetin beschreven. Begin dit jaar schreef NRC dat Loekasjenko zich sinds zijn frauduleuze overwinning in 2020 helemaal aan Rusland heeft overgeleverd.
Toen ik een jaar of tien was, werd ik me ervan bewust dat het systeem verrot is. Mijn ouders waren particuliere ondernemers. Ik ging altijd naar stakingen en demonstraties. Het lijkt ondertussen wel een vast onderdeel van mijn leven te zijn geworden. Toen er opnieuw fraude werd gepleegd bij verkiezingen in Belarus, besloot ik me in de winter aan te sluiten bij de demonstraties. Toen drong het pas echt tot me door hoe wreed dit regime is.
Een dag na de grootste demonstraties heb ik iets in de verse sneeuw geschreven. Ik schreef: Lange leven Belarus. Meteen kwamen er twee undercover-agenten op me af. Ze zeiden: ‘Veeg het weg met je kut. Of moeten we je met je hoofd er doorheen slepen?’ Ze namen mijn papieren in beslag en wilden me in de gevangenis zetten. Gelukkig bleek er geen plaats te zijn, dus lieten ze ons gaan. We kregen vijftien seconden om we te rennen. Ik was toen pas zeventien. Maar het is een ervaring die de meeste mensen in Belarus in 2020 hebben meegemaakt.
Dat was ten tijde van de frauduleuze verkiezingswinst van president Loekasjenko. Het was een schreeuw van wanhoop, maar ook een schreeuw om uitdrukking te geven aan alle emoties van ons als Belarussen. Het is een monument voor de bevolking van een vrij Belarus. Die minuut schreeuwen ontstond op dat moment. Als kunstenaar was ik op het juiste moment op de juiste plaats. Ik kon kunst combineren met activisme. Voor deze actie kan ik 18 jaar gevangenisstraf krijgen.
Er zijn eigenlijk drie oorlogen gaande op dit moment: De oorlog tussen OekraÏne en Rusland, die we allemaal kennen, tegen het regime van Poetin. De tweede is de oorlog met de Poolse regering. Hier kom ik op voor de behoeften van vluchtelingen. En de derde is de oorlog tegen de discriminatie van mensen uit Belarus.
Dat raakt mij het meest omdat ik zelf uit Belarus kom. Mensen doen alsof ze niet begrijpen dat de Belarussen in Polen degenen zijn die het regime zijn ontvlucht. Zij hebben gestreden tegen Loekasjenko en Poetin. Had de wereld ons maar serieus genomen en naar ons geluisterd in 2020, toen wij vroegen om sancties en om de banken af te sluiten van SWIFT. En om geen handel meer te drijven met het Loekasjenko-regime. Dan was deze oorlog in Oekraïne er nu ook niet geweest.
Toen ik net aankwam zag ik enorme chaos. Mensen zijn geschokt en weten niet wat ze moeten doen. Nu, weken later, zie ik nog steeds dezelfde hoeveelheid leed. Mensen zijn echt uitgeput. Ik ben daar nu non-stop, ik ben praktisch een inwoner van Medyka geworden.
Wat mijn opvalt is dat mensen die ten minste twee talen spreken, Russisch en Oekraïens of Pools en Engels, nog enigszins begrijpen wat er gebeurt, maar dat heel veel mensen in het duister tasten. Grensovergangen beschikken nog steeds niet over fulltime vertalers, terwijl mensen dit dringend nodig hebben. Door de taalbarrière hebben ze geen idee wat ze kunnen verwachten. Daardoor zie je ook dat veel mensen lijden onder paniekaanvallen. Er komen bussen, maar niemand vertelt mensen dat deze gratis zijn of waar ze naartoe gaan. We hebben tolken nodig en psychologen die gespecialiseerd zijn in PTSS. Bij voorkeur willen we dat de overheid ze betaalt. Vrijwilligers hebben dit systeem van binnenuit opgezet. In feite doen zij nu gratis het werk van de overheid.
Ik vind het persoonlijk heel schokkend dat niemand de verantwoordelijkheid neemt voor die mensen. Ik vind het heel triest als ik zie hoe mensen die besloten hebben om terug te gaan naar Oekraïne zeggen dat ze liever sterven door een bom op Charkov in huis eigen huis, onder menselijke omstandigheden, dan te ervaren wat ze hier hebben meegemaakt. Onzekerheid over hoe het verdergaat, slechte coördinatie. En ze mogen de grens niet eens over.
Ik focus me liever niet op kritiek maar op actie, zodat ik al deze energie kan gebruiken voor het bieden van directe hulp.