Neem de hordes die jeugdhulpverleners moeten nemen: het aanvragen van indicaties, per gemeente andere tarieven tegenkomen, of zelfs overleggen met zes gemeenten tegelijkertijd. Met dit soort struikelblokken is de weg naar doeltreffende jeugdzorg een hobbelige. Wachtlijsten worden maar langer en langer. Nederland is in de KidsRights Index, een ranglijst van landen op het gebied van kinderrechten, mede door de moeilijkheden in de jeugdhulp zelfs zestien plekken gedaald. 

Hoe is die bureaucratie in de jeugdzorg geslopen? En op welke manier kunnen we dit systeem versimpelen? Om een beter beeld te krijgen, neemt Anne (54) ons mee in haar verhaal.

Annes huis heeft het allemaal. Een trampoline in de tuin, plek genoeg om te spelen en kamers in alle kleuren van de regenboog: kortom, het huis waar ieder kind van droomt. Anne deelt dit huis niet enkel met haar eigen kinderen. In haar zogeheten ‘gezinshuis’ wonen ook jongeren die intensieve en langdurige hulp nodig hebben vanwege gedragsproblematiek of een verstandelijke beperking. Als een begeleider van het huis, als gezinshuisouder, is Anne dag en nacht met hen in de weer. Een andere baan is hiermee uitgesloten, ze is in dienst van het gezinshuis.

‘Ik doe het al 23 jaar met plezier omdat ik het niet als werk zie',’ vertelt Anne. Ze heeft een nobel doel: een thuis bieden aan tien jongeren die nergens anders terechtkunnen. Voordat een kind in aanmerking komt voor een plek in een gezinshuis, heeft deze vaak al vele uithoeken van het land gezien. Zo vertelt Anne over een baby die in één jaar tijd, de tijd tussen de uithuisplaatsing en de plaatsing in het gezinshuis, op zes opeenvolgende adressen verbleef. Gezinshuizen brengen kinderen die van hot naar her worden gestuurd rust, zorg en toekomstperspectief. In de woorden van demissionair staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Maarten van Ooijen:

Gemeenten en zorgkantoren hebben potjes geld om dagbesteding te financieren, zowel de plek als het vervoer van de persoon in kwestie. Voor Lucas was hier nooit eerder gebruik van gemaakt, omdat Anne op eigen initiatief twee onofficiële dagbestedingen in Orholt had gevonden: appels schillen voor een koffietentje en schorten vouwen bij een wasserij. Deze plekken stonden niet in de dagbestedingsdatabank van zijn zorgkantoor. Bovendien worden deze dagbestedingen niet vergoed. Maar Lucas is er erg gelukkig. ‘Hij vindt het daar helemaal geweldig; hij hoort er echt bij.’

Toen Lucas meermaals traumatische herinneringen herbeleefde, startte hij een traumabehandeling. Hij kreeg met emoties te maken die hij nooit eerder had gevoeld. Ook doken er depressieve gedachten op. ‘Elke dag in zijn eentje fietsen naar zijn dagbestedingsplekken vonden we daarom iets te spannend. Want ja, hij zou maar iets impulsiefs doen.’ Toen Anne een tijdelijke indicatie voor vervoer aanvroeg bij het zorgkantoor, kreeg ze een ‘nee’. Zonder officiële dagbestedingsplek mag een zorgkantoor geen indicatie voor vervoer uitschrijven. 

Met dit verhaal stapte Anne naar het Instituut voor Publieke Waarden. Actieonderzoekers van het IPW proberen voor mensen zoals Anne de overheid te herinneren aan de menselijke maat. Ook laten de onderzoekers zien hoeveel geld onzinnige regels eigenlijk kosten. Alleen betalen voor vervoer en niet ook nog voor een dagbestedingsplek, daar bespaart het Rijk veel geld mee.

‘We legitimeren onze keuzes middels een Doorbraakplan’, legt Sandra Klokman uit. ‘Wat gebeurt er als we niets doen en wat gebeurt er als we de aanvraag goedkeuren? Wat betekent het voor de financiën en wat zegt de wet erover?’ Tot de zaak van Lucas is gekraakt helpt ze Anne en Lucas ook op een andere manier: het instituut vergoedt twee maanden taxivervoer.

‘Hulpverlening kan slechts zinvol funktioneren als elders in de maatschappij aan bepaalde voorwaarden is voldaan, bijvoorbeeld wat betreft huisvesting, opleiding, werkgelegenheid [...]' (p. 28)

‘Het is belangrijk dat we [...] zorgen voor een meer integrale aanpak, waarbij we niet alleen kijken naar de jeugdige zelf, maar ook de gezinssituatie en eventuele problematiek op bijvoorbeeld het terrein van het onderwijs, de bestaanszekerheid en wonen.’ (p. 59)

Hoe versimpelen we het jeugdzorgstelsel? Met deze twee vaardigheden.

Het systeem is enkel zo complex als we denken, vindt Sandra Klokman: ‘Als je iets complex noemt, dan worden er geen oplossingen verzonnen, weten we uit ervaring.’ In plaats van gelijk een zaak te bestempelen als ‘complex’, pleit Klokman ervoor om in gesprek te gaan met elkaar en zo tot een oplossing te komen. Dan hanteer je gelijk de menselijke maat. ‘Je kunt een gezin in de problemen het beste vragen: wat willen jullie? Ze weten vaak bijzonder goed wat er als eerste moet gebeuren. En dat is nooit het kopen van een Maserati of het boeken van een vakantie naar de Bahama's.’

‘In de jaren zeventig waren sommige oplossingen voor knelpunten in de jeugdzorg bureaucratisch. Die bureaucratische oplossingen genereerden weer nieuwe problemen. En de volgende hervorming was voor die nieuwe problemen weer een bureaucratische oplossing. Inmiddels lijken de gevolgen van de eerste oplossing nu de oorzaken,’ legt Sharon Stellaard uit. Een knelpunt in de jaren zeventig was bijvoorbeeld de verdeling van zorginstellingen. Sommige delen van het land stonden er vol van, maar andere delen ondervonden een gebrek. Vijftien jaar na de eerste signalering van dit probleem bood de Wet op de jeugdhulpverlening de oplossing die in 1974 al werd aangedragen: regionalisering. Door het landelijke jeugdzorgsysteem te decentraliseren konden jongeren dichter bij huis geholpen worden. Maar deze regionalisering bracht moeilijkheden met zich mee, waaronder hoge kosten. De transitie naar gemeenteregio’s in 2015 was een oplossing hiervoor. En weer een stap dichter bij jongeren. Maar het zorgde onder andere voor kwaliteitsverschillen, veel administratie en onduidelijkheid bij hulpverleners. Bovendien rezen de kosten de pan uit. Nu stelt de Hervormingsagenda Jeugd 2023-2028:

'De eerste bouwsteen betreft het versterken van de regio’s.’ (p. 40)

We zijn dus weer terug bij af.

Kortom: waar in 1974 een probleem werd gesignaleerd – onevenredige verdeling van zorginstellingen – zijn er door de oplossing – regionalisering – meer problemen bijgekomen. De overheid probeert ze op te lossen met agenda’s en wetten die dezelfde ideeën bevatten als vijftig jaar geleden. Stellaard gelooft dat Nederland voorbij de waan van de dag kan stappen door terug te blikken op eerder jeugdzorgbeleid. Pleisters plakken werkt niet. Zo krijg je immers een overdaad aan bureaucratie en een hoop onduidelijkheid. ‘Hopelijk zien steeds meer mensen hoe bizar het systeem eigenlijk is’, wenst Stellaard, ‘en wordt dat een katalysator voor de gedachte: waar zijn we nou eigenlijk mee bezig?’