Hoe het anders kan

Groeiende onvrede in de maatschappij zorgt niet meteen voor meer woede, zo zien we in de aflevering 'We zijn het zat'.  Het vertrouwen in de politiek is tot een minpunt gedaald, maar betekent dat ook de burgers niet meer nadenken over een ideale maatschappij? Wat als we ze een leeg grasveld aanbieden om van de grond af aan opnieuw te beginnen? Naar aanleiding van de aflevering 'Youtopia' namen we de proef op de som en daagden we kijkers, lezers en volgers uit om mee te schrijven aan een manifest voor een Tegenlicht utopie. Om het overzichtelijk te houden, gingen we uit van een kleine gemeenschap met circa 200 tot 300 inwoners. Het resultaat is enthousiast, divers en tegelijkertijd overweldigend. 

Het manifest wordt geschreven in een Titanpad, een online kladblok waarin iedereen kan bijdragen, elkaars tekst kan aanpassen en kan verwijderen. Al snel zijn er mensen die hun bijdrage leveren. Anja meldt dat ze bezig is een eco-village in Zuid-Spanje op te richten en daarvoor een manifest wil schrijven. De fictieve utopie zou dus zelfs werkelijkheid kunnen worden. Maar niet iedereen gaat uit van een kleinschalige gemeenschap. Sommigen beschrijven hun droom voor de complete maatschappij. Naast het droombeeld van een utopie wordt door vele auteurs ook beschreven wat er mis is aan de huidige maatschappij. Zo groeit het al snel uit tot een lijvig document. 

Het is Bernd die al vroeg oproept tot enige structuur. Bernd start een Wiki om ideeën te verzamelen en oppert het vormen van een commissie om alle bijdragen samen te smelten tot een manifest. Die voorstellen komen niet echt van de grond, maar het voorstel om nieuwe ideeën onderaan toe te voegen en te voorzien van naam en datum wordt wel opgepikt. Uiteindelijk zijn het Sander en 'Regenboog' die het document van een echte structuur voorzien. Gewoon doen, blijkt effectiever, dan voorstellen. Om greep te krijgen op de inhoud delen we deze als redactie zelf in aan de hand van een aantal thema's.

Vanaf de start is er discussie over wat het manifest moet bevatten. Moeten er regels in of moeten waarden beschreven worden die wenselijk zijn? Is de gemeenschap volledig zelfstandig of is er wel contact met de buitenwereld? Kan een echte utopie wel bereikt worden met zoveel mensen en wensen of is een verlichte despoot nodig om het ideaalbeeld af te dwingen? Auteur Pien beschrijft het als volgt: "Het lijkt me noodzakelijk dat een ideale samenleving klein moet beginnen. Een samenleving bestaat uit mensen. Daaruit volgt dat een ideale samenleving bestaat uit ideale mensen. Nou ja, mensen met ideale menselijke waarden dan." 

Veel van de auteurs zijn het eens dat de gemeenschap open moet staan voor experimenten, dat de kleine groep een voorbeeld kan zijn voor de grote samenleving en dat de mens centraal moet staan. Over eventuele regels en de hoeveelheid daarvan, bestaat minder consensus. Zoals één van de schrijvers het verwoordt: "Regels maken dystopie en geen regels geen utopie...wat een paradox!". Jessica stelt dan ook voor om niet te beschrijven wat voor utopie wenselijk is, maar om vast te stellen wat juist niet wenselijk is: "Dus geen geweld bijvoorbeeld, geen verspilling. Geen levensvijandigheid."

Met beschrijven wat je niet wilt, is er nog geen utopie. Een meer artistieke benadering komt van Johannes. Hij stelt voor de utopie Stalingrad te dopen, een "naam die staat als een huis en vragen oproept". Verder wil hij geel annexeren als kleur van de vrijheidspraktijk. De suggestie krijgt niet meteen veel navolging. Sowieso schrijven vele auteurs vooral hun eigen ideeën op en zijn er maar een paar discussies. Een van die discussies gaat over een al dan niet libertarische samenleving en dit is meteen een zeer uitgebreid gesprek, zonder duidelijke uitkomst. 

Onderwerpen die door iedereen belangrijk gevonden worden, zijn een duurzame gemeenschap met een economie die gebaseerd is op grondstoffen. Als naam voor deze duurzame utopie wordt al snel Sustopia geopperd. Onderwijs wordt door meerderen een sleutelbegrip genoemd en het basisinkomen is iets om na te streven. Een ruileconomie is wenselijk waarbij bezit minder belangrijk is en iedereen zijn steentje bijdraagt. Als alternatief voor het huidige stemstelsel wordt een meritocratie geopperd: alleen mensen die meewerken in de maatschappij, mogen stemmen. Zo ontstaat langzaam een beeld van de gedroomde utopie. 

Voor het spenderen van belastinggeld stelt Stef voor om tax funding te introduceren. Zijn voorstel is eigenlijk voor heel Nederland bedoeld, maar is mogelijk ook toepasbaar op onze kleinschalige utopie. Vergelijkbaar als met crowdfunding stelt de overheid projecten voor en kunnen burgers vervolgens bepalen welke projecten gefinancierd worden. Zelf de baas over eigen belastinggeld dus. Stef geeft zelf al toe dat er nog "open eindjes en praktische uitdagingen" zijn bij dit plan, maar de gedachte is interessant.

Met ongeveer 40 mensen die in meer of mindere mate hebben bijgedragen aan ons manifest zijn we positief verrast door het tussentijdse resultaat na twee weken. Veel creatieve ideeën, enthousiaste deelnemers en inhoudelijke bijdragen. Er is ook ruimte voor de paradoxen van een ultiem vrije samenleving waarin iedereen gelijk is en de noodzaak voor iemand die de leiding neemt en structuur aanbrengt. Dat zien we al in ons kleine experiment: heel veel bijdragen, maar slechts een enkeling borduurt voort op de bijdragen van anderen. Zoals een deelnemer schrijft: "Een iniatief zoals dit public pad is natuurlijk al een grote stap in de juiste richting: een echt publiek debat en een stap naar een echte democratie maar hoe kunnen we de ideeen die hier worden neergepend omzetten in een echt, deugdelijk beleid?"

Die stap is nog groot en misschien moet de utopie ook precies dat blijven: een mooi ideaalbeeld om van te dromen. Het laatste woord geven we dan ook aan Stef, die eerder al het voorstel voor tax funding deed: "Ik wil geen utopia, geen nieuwe samenleving twee punt nul, geen vernietiging van huidige goede zaken. Dan zijn we eveneens bezig met een weggooimaatschappij (in letterlijke zin). Ik wil alleen de misgelopen zaken veranderen in de huidige maatschappij. Net als de verbouwing van een mooi oud huis, alleen de noodzakelijke verbouwingen doen om goed te wonen. Niet het oude beproefde weggooien. Daar hebben onze ouders te hard voor moeten werken en vechten."