In de driedelige VPRO-documentaireserie Via Genua is één straat in Genua het visuele ankerpunt waarin zowel de problematische kanten van migratie als de hoopgevende ontwikkelingen worden uitvergroot. Gastheer, gids, interviewer en presentator is Ilja Leonard Pfeijffer.

Toen ik in de zomer van 2008 min of meer bij toeval in de Noord-Italiaanse havenstad Genua arriveerde, werd ik, bij gebrek aan een beter woord, verliefd op die stad. Het uitgestrekte labyrint van het Middeleeuwse stadscentrum met de duistere stegen die vaak niet breder zijn dan een handkar en waar zelfs op het zinderende middaguur het daglicht nauwelijks weet door te dringen, wakkerde het verlangen in mij aan om te verdwalen. De schoonheid van het verval en de geur van gevaar vormden de poëzie van de stad en die poëzie was onweerstaanbaar voor mij.

’s Nachts hoorde ik hoe het marmer en leisteen van de oude palazzi kraakten onder de last van eeuwen Europese geschiedenis, maar wanneer ik ’s ochtends ontwaakte en de straat opging was ik niet in Europa, maar in Afrika. Alles was oud en nieuw tegelijk. Ik was in een stad die ik niet kende en die niet te doorgronden leek, maar ik voelde me er thuis alsof mijn ziel daar was geboren. Ik besloot dat het goed voor mij zou zijn om een tijdje in Genua te blijven. Ik huurde in eerste instantie een appartementje voor twee maanden. Inmiddels woon ik er acht en een half jaar.

'wanneer ik ’s ochtends ontwaakte en de straat opging was ik niet in Europa, maar in Afrika'

Ilja Leonard Pfeijffer

Natuurlijk moest ik schrijven over Genua, dat had ik gelijk aan het begin van mijn verblijf al bedacht. Het zou raar zijn om niet te schrijven over een stad die zoveel indruk op mij maakte. Een roman moest het worden, zo labyrintisch als het Centro Storico. En vrijwel onmiddellijk besefte ik dat migratie een belangrijk thema moest zijn in dat boek. Ik was zelf een migrant.

Genua is als havenstad van oudsher een knooppunt van migratie. Vanuit hier gingen de kruisvaarders en de pelgrims scheep naar het Beloofde Land. Vanuit de haven van Genua zijn miljoenen Italianen vertrokken om een nieuw bestaan op te bouwen in de Nieuwe Wereld.

En op dit moment is het centrum van Genua de plaats waar veel Afrikaanse migranten terechtkomen op hun zoektocht naar geluk. Hun aanwezigheid is heel erg zichtbaar in de stad. Zij zijn van het zuiden naar het noorden getrokken en ik van het noorden naar het zuiden en hoe pijnlijk de verschillen ook zijn tussen hen en mij, zijn wij allen ooit geïnspireerd geweest door een vergelijkbare droom van een beter leven elders. Het thema van migratie werd mij door de stad opgedrongen. Die roman is La Superba geworden. Hij verscheen in 2013.

Vorig jaar nam de onderzoeksjournalist Ralf Groothuizen contact met mij op met het idee om het thema van migratie en de omstandigheden van de migranten in Europa nader te onderzoeken in een documentaireserie voor de televisie. Het zou interessant zijn om Genua daarvoor als uitgangspunt te nemen, bedachten we, omdat ik die stad inmiddels erg goed ken en ook om twee andere redenen.

Ten eerste vervult Genua in zekere zin de rol van voorhoede en bruggenhoofd. In Noord-Europa hebben we de immigranten eigenlijk pas in 2015 ontdekt, toen ze over de snelweg naar Wenen probeerden te lopen. Toen kwamen ze wel heel dichtbij en raakten we in paniek. Italië heeft vanwege de vloek van zijn geografische ligging al minstens vijftien jaar te maken met een constante stroom vluchtelingen uit Afrika. En Genua is binnen Italië een van de steden met de grootste en meest aanwezige Afrikaanse gemeenschap. Dit roept de vraag op of Genua wellicht het voorland is van het nieuwe Europa.

Ten tweede is Genua uniek omdat Afrikaanse immigranten niet terechtkomen in banlieus, buitenwijken of getto’s, maar met name in het centrum een onderdak vinden, waar ze noodgedwongen, zo goed en zo kwaad als het gaat, samenleven met de oorspronkelijke bevolking. Dit maakt Genua tot een fascinerend sociaal laboratorium, waarin zowel de problematische kanten van migratie als de hoopgevende ontwikkelingen worden uitvergroot. De gevolgen van migratie zijn er gewoon heel erg zichtbaar, wat een vruchtbaar uitgangspunt is voor een documentaireserie.

'Dit roept de vraag op of Genua wellicht het voorland is van het nieuwe Europa.'

© Hans Pool

De VPRO was enthousiast over het plan en er werd een team samengesteld dat bestond uit de regisseur en cameraman Hans Pool, de geluidsman Alex Tugushin, regieassistente en onderzoeksjournaliste Renate Verhoofstad, eerder genoemde Ralf Groothuizen en mijzelf in de bescheiden rol van gastheer, gids, interviewer en presentator.

Gezamenlijk preciseerden wij het idee. We besloten één straat als uitvalsbasis te nemen: Via di Pré, in het hart van het historische centrum van Genua. Deze straat, op een paar passen lopen van station Piazza Principe, Palazzo Reale en de oude haven, was in het verleden bij uitstek de plek waar Italiaanse migranten uit het verarmde Zuiden zich vestigden, tot ergernis van de oorspronkelijke bevolking.

Tegenwoordig waan je je er in Afrika, tot ergernis van de Zuid-Italianen. Er zijn halalslagerijen en groente- en fruitzaken met opschriften in het Arabisch of Wolof. Er zijn belwinkels, waarin je tegen gereduceerde tarieven aan je familie kunt uitleggen waarom de money transfer van Western Union deze maand weer niet is aangekomen en Afrikaanse kapperszaken, vaak niet breder dan een deur, die uitpuilen met vrouwen in traditionele gewaden die middelen bespreken waarmee de minnaressen van hun echtgenoten kunnen worden behekst.

In Via di Pré kun je kroeshaarpruiken kopen in neonkleuren. Hier wonen Senegalezen en Pakistaanse rozenverkopers vaak met z’n tienen in uitgewoonde kamers die ze delen met ratten. In Via di Pré sterft de droom van een beter leven in Europa waar onmetelijke rijkdommen voor het opscheppen liggen en waar je je Rolex en je Mercedes gratis kunt afhalen aan het loket. Daar sist de lokroep van de drugsdealer die snel geld belooft.

In diezelfde straat glimlachen witte tanden omdat iedereen wel iets ergers heeft meegemaakt, omdat iedereen elkaar helpt en omdat het leven prachtig is. Via di Pré zou ons visuele ankerpunt zijn. En omdat die straat onze basis zou zijn, zoals Genua voor vele vluchtelingen de weg is naar een toekomst in Europa, moest Via Genua de titel worden van onze driedelige serie.

'Het moest niet ons doel zijn een televisieprogramma te maken dat expliciet stelling neemt vóór of tegen migratie. We moesten niet onze mening willen opdringen. Dat zou oninteressant zijn. Er zijn al meningen genoeg.'

Ilja Leonard Pfeijffer

Van het begin af aan was het ons duidelijk dat we geen politiek pamflet wilden produceren. Het moest niet ons doel zijn een televisieprogramma te maken dat expliciet stelling neemt vóór of tegen migratie. We moesten niet onze mening willen opdringen. Dat zou oninteressant zijn. Er zijn al meningen genoeg.

Waar het bij die overvloed aan meningen nu precies aan ontbreekt, is een luisterend oor en een onderzoekende blik die zich niet laat verblinden door vooropgestelde oordelen. Het politieke en maatschappelijke debat over migratie gaat altijd over aantallen, over hoeveel het er zijn, dat het er steeds meer zijn, hoeveel er van hen verdrinken in de Middellandse Zee, dat ook dat er steeds meer zijn, hoeveel we er kunnen opnemen en hoeveel in ieder geval niet.

Met onze documentaireserie wilden we van die aantallen mensen maken. We wilden de gezichten laten zien en de verhalen laten horen. En we zouden ons moeten inspannen om het vraagstuk van alle kanten te belichten. We wilden de verhalen horen van de bootvluchtelingen, maar ook van de drugsdealers, de neofascisten die zich zorgen maken over de teloorgang van onze tradities, normen en waarden, de Italianen die zeggen dat er geen plaats voor vreemdelingen is omdat er in Italië niet eens werk te vinden is voor Italianen en de immigranten van het eerste uur die dat eigenlijk met hen eens zijn en zich tegen de nieuwkomers keren. We wilden de complexiteit van het vraagstuk in beeld brengen.

'Via di Pré mij heeft laten zien dat ook ik niet vrij ben van vooroordelen.'

© Hans Pool

Als ik nu terugkijk op het afgelopen halfjaar waarin we met het team intensief onderzoek hebben gedaan, talloze gesprekken hebben gevoerd en opnamen hebben gemaakt en als ik mij afvraag wat ik daarvan heb geleerd, zou ik om te beginnen zeggen dat Via di Pré mij heeft laten zien dat ook ik niet vrij ben van vooroordelen.

De straat is mij altijd dierbaar geweest. In de acht en een half jaar dat ik in Genua woon, ben ik er dikwijls doorheen gelopen. Maar tijdens de opnamen besefte ik dat ik precies dat altijd heb gedaan in Via di Pré: ik ben doorgelopen, met een gevoel van opwinding, omdat ik al die zwarte mensen op straat onbewust associeerde met gevaar. Nu heb ik er voor het eerst stilgestaan.

Hoewel ik er altijd van overtuigd ben geweest dat de massale migratie naar Europa de belangrijkste geopolitieke ontwikkeling van deze tijd is en dat de toekomst van ons continent afhangt van de vraag of wij in staat zijn een manier te vinden om de toestroom in goede banen te leiden, ben ik door het werk voor de documentaireserie Via Genua steeds beter gaan beseffen dat er sprake is van een noodsituatie.

Italië heeft de grootste moeite om de eerste opvang van vluchtelingen op een menswaardige manier te verzorgen en er is geen enkele langetermijnvisie die hun een toekomstperspectief kan bieden. Tegelijkertijd is mij duidelijk geworden dat migratie een miljoenenbusiness is, waaraan sommige Europeanen enorm veel geld verdienen.

Maar bovenal ben ik mij nog meer dan voorheen bewust geworden van de complexiteit van het vraagstuk rond de vluchtelingen. Wie de drie delen van Via Genua heeft gezien, kan onmogelijk volhouden dat hij gelooft in gemakkelijke oplossingen of goedkope slogans. Ik denk dat dat winst is.

  • Dit artikel is gepubliceerd in VPRO Gids #3 van 2017