Het Spoor (8 okt. 1985)
De Hongerwinter 1
De Hongerwinter (deel 1). Eerste deel van een driedelige serie documentaires over de Hongerwinter van 1944-1945 in West-Nederland. Centraal staan de spoorwegstaking, de honger en de regering in Londen. Aan het woord komen slachtoffers, de historicus dr. L. de Jong en het voormalig hoofd van het Bureau Inlichtingen in Londen, dhr. C.L.W. Fock.
Geïllustreerd met HA-fragmenten uit radio-toespraken van minister-president Gerbrandy en koningin Wilhelmina.
----------
0'00" Stationcall VPRO.
Aankondiging door omroeper van dienst Cor Galis. Tune van 'Het spoor'. Inleiding door presentator Cees Grimbergen. Fragment uit een radiotoespraak van koningin Wilhelmina op 28 november 1944 over de voedselvoorziening (zie HA-000146). Fragmenten uit het komende programma.
na 5'48" Fragment uit de toespraak van minister-president Gerbrandy voor Radio Oranje op 4 september 1944 over het overschrijden door de geallieerde troepen van de Nederlandse grens. "Het uur der bevrijding heeft geslagen." (zie HA-000359).
Presentatietekst over de toespraken van Gerbrandy in september en oktober 1944 en over welke vragen in het programma centraal staan.
De historicus dr. L. de Jong zet de unieke plaats van de hongersnood in 1944-1945 in historisch perspectief.
Overzicht van de gebeurtenissen van 18 september 1944 tot 11 oktober 1944 en over de gevolgen van de razzia's in de herfst van 1944.
na 11'32" Mw. Klaris uit Rotterdam vertelt hoe ze met 4 kleine kinderen en zonder man (hij werd op 10 november 1944 gevorderd) probeerde het hoofd boven water te houden. Ze gaat ook in op de periode voor de vordering en op de vordering zelf.
na 17'40" Mw. Klaris spreekt over het opstoken van alle houten voorwerpen en spreekt [met liefde] over haar behulpzame buurvrouw. Mw. Klaris ging op hongertocht langs de boeren die hoge eisen stelden voor het afgeven van voedsel: goud of prostitutie. "Het vernederendste van alles wat een mens kan overkomen, een boterham bedelen." Ze vertelt over de 60-jarige boer die haar allen aardappels wil geven in ruil voor haar seksuele diensten. Alleen uit angst voor zwangerschap weigert ze.
na 25'58" Nagesproken morsebericht van 27 september 1944 over de nijpende voedselsituatie. Lou de Jong noemt de drie oorzaken van de Hongerwinter : 1. De spoorwegstaking in opdracht van de Nederlandse regering in Londen. 2. Het door Rijkscommissaris Seyss-Inquart ingestelde voedselembargo van eind september 1944 tot begin november 1944 en navolgende vordering van binnenschepen door de Duitsers. 3. De bevriezing van de waterwegen. Presentatietekst over de gestopte kolenaanvoer.
na 31'33" Mw. Klaris spreekt over het verband tussen de spoorwegstaking en de hongersnood. De bevolking vond het, volgens mw. Klaris een prachtig initiatief. Ze zegt dat de mensen niet inzagen wat de gevolgen voor de voedselvoorzieningen waren. Presentatietekst over de hervatting van het treinvervoer door de Duitsers.
na 35'47" Fragment uit een toespraak van minister-president Gerbrandy voor Radio Oranje op 6 oktober 1944 over het succes van de spoorwegstaking en de daarmee gepaard gaande voedselproblemen. Hij spreekt over de redenen om de spoorwegstaking voort te zetten. (zie HA-000376).
na 41'52" Presentatietekst over de berichtgeving op Radio Oranje. Fragment uit een toespraak van minister-president Gerbrandy op 9 januari 1945 voor Radio Oranje over de gewenste houding van Nederlanders tegenover Duitsers: weigeren. (zie HA-000393).
na 44'39" Dhr. Loenen vertelt over een razzia op 10 november 1944 in Rotterdam, waarbij hij en zijn broer werden opgepakt. Hij doet verslag van de voettocht door Rotterdam, de reis in een kolenschip naar Kampen en in een trein naar Duitsland en vertelt over de eerste dagen in het werkkamp.
na 53'24" Dhr. Spits vertelt over het plezier dat hij beleefde aan het pesten van NSB-ers en zingt een liedje. Hetzelfde liedje wordt met instrumentale begeleiding gezongen door een vrouw. Afsluiting van het eerste uur van het programma door pres.
Na 56'26" Dhr. Spits zingt hetzelfde liedje als in het eerste uur van het programma, en vertelt verder over het treiteren van NSB-ers en zingt nog een liedje. Presentatietekst over de gevolgen van de razzia's en introduceert dhr. Spits, die als kind de Hongerwinter in Rotterdam meemaakte. Spits vertelt over de zwarthandelaren, het stelen van eten en de plundering van bakkerswagens door vrouwen.
na 63: Spits vertelt dat hij meestal ging bedelen bij "betere lui" en bij Duitse soldaten, van wie hij meestal wat te eten kreeg. Hij worstelde met het gebod "Gij zult niet stelen."
na 67: Dhr. Spits zegt dat hij altijd een lepel bij zich had om gamellen van gaarkeukens uit te lepelen. Hij biecht op dat hij zelfs brood van zijn opa stal. Het was ieder voor zich, de sterkere stal van de zwakkere. Spits vertelt hoe hij met zijn maten een secretaresse haar brood aftroggelde.
na 71: Dhr. Spits vertelt over het hongergevoel en de luizen, vlooien en schurft die iedereen opliep. Overzicht van de periode 17 oktober 1944 tot 26 november 1944. Presentatietekst over het straatbeeld in de Hongerwinter en introductie van mw. v.d. Bosch die als 22-jarige Amsterdamse de Hongerwinter meemaakte. na
76: Mw. v.d. Bosch vertelt over de kinderen die om de haverklap flauwvielen. Op vraag naar het dagelijks leven: Mw. v.d. Bosch zegt dat ze na september de hele dag in bed lagen. Ze vertelt over het weinige eten en het gevolg daarvan: hongeroedeem. Niemand hielp een ander, binnen het gezin werd het voedsel ook niet verdeeld. Ze menstrueerde 10 maanden niet. Nadat de gaarkeukens dicht gingen, klopte ze bij de kerk aan. Die hielp haar niet omdat ze niet katholiek was.
na 81: Nagesproken morsebericht van 6 oktober 1944 over het vervoersprobleem. Presentatietekst over de gevolgen van de spoorwegstaking. Lou de Jong gaat in op de besluitvorming binnen het kabinet in Londen wat betreft het beginnen van de spoorwegstaking. De Jong zegt niet zo optimistisch over de opmars van de geallieerde te zijn geweest als de ministers waren.
na 89: Presentatietekst over de besluitvorming en introductie van dhr. C.L.W. Fock, toenmalig hoofd van het Bureau Inlichtingen in Londen. Dhr. Fock zegt dat het besluit om een spoorwegstaking te beginnen door het geallieerd hoofdkwartier is genomen. De regering mocht tot het laatst niets weten. Minister-president Gerbrandy en minister van Oorlog O.C.A. van Lidth de Jeude waren, ondanks een verzoek van dhr. Fock, op het moment dat ze de spoorwegstaking bekend moesten maken niet bereikbaar. Fock vertelt over de amateuristische manier van besturen van de regering in Londen.
na 98: Presentatietekst over de meningsverschillen binnen het kabinet over het al dan niet stoppen met de staking. Lou de Jong vertelt in een interview met Michal Citroen en Kees Slager dat er grondig over is nagedacht alvorens het besluit te nemen door te gaan. De Jong verdedigt dit besluit na kritische opmerkingen van interviewer met de opmerking dat het militaire onverstandig zou zijn en dat de geallieerden dan genoodzaakt zou zijn het spoorwegnet heviger te gaan bombarderen. De Jong zegt de indruk te hebben dat het Nederlandse volk de spoorwegstaking toejuichte, hij baseert dit mede op het feit dat de illegale groepen hier voorstander van waren. Interviewer stelt dat deze groepen meer te eten hadden en zo'n besluit makkelijker konden nemen. De Jong wijst deze suggestie van de hand.
na 107: Presentatietekst over het nut van het niet eindigen van de spoorwegstaking. Hij suggereert dat de NS-directie zich een verzetsimago probeerde aan te meten.
Vooruitblik op tweede deel van 'De Hongerwinter'.
Samenstelling: Michal Citroen, Paul van der Gaag, Kees Slager. Presentatie Cees Grimbergen.