‘Ik werd wakker, drie weken geleden, en 195 van de 200 IS-kanalen waarin ik was geïnfiltreerd op Telegram waren verwijderd’, vertelt Michael Krona, een Zweedse onderzoeker die sinds 2013 onderzoek doet naar de online wereld van terreurorganisatie IS (Islamitische Staat). De schoonmaakactie is het resultaat van de European Union Internet Referral Unit, een internationale operatie geleid door Europol. Op 22 november zijn meer dan 26.000 accounts, berichten en kanalen met jihadistische inhoud succesvol van de app Telegram verwijderd.
Zou er een Jihadistische app store bestaan, dan stond Telegram vast op de lijst met meest gedownloade apps. Het open karakter van de chatdienst maakte het de afgelopen jaren tot het favoriete propaganda-platform van IS. In een poging het bereik van de terroristische organisatie te beperken, heeft Europol duizenden IS-kanalen van Telegram verwijderd. De vraag is: Heeft deze operatie zand gestrooid in de online propagandamachine?
Telegram: de online speeltuin van Jihadi’s
Volgens Pieter van Ostaeyen, onderzoeker aan de Universiteit van Leuven, is ‘Telegram al jarenlang de online speeltuin van Jihadi’s’. Via officiële IS- nieuwskanalen, met volgers van over de hele wereld, werd gecommuniceerd over: opgeëiste aanslagen, executies en het jihadistische gedachtengoed. Het Russische bedrijf achter de messenger-app heeft volgens Van Ostaeyen altijd een ‘quasi-tolerante’ verstandshouding gehad ten opzichte van kanalen waarop dit soort gewelddadige inhoud wordt verspreid. Vanwege privacy-redenen weigerde Telegram tot voor kort accounts te verwijderen. De versleutelde kanalen, waarop honderden volgers zich via een ‘invite-link’ verzamelden, boden de perfecte omgeving om op een beveiligde manier propaganda te verspreiden. Onder druk van Europol veranderde Telegram dit jaar van koers.
Digitale verhuizing
Nu de app in samenwerking met Europol duizenden IS-kanalen van het platform heeft gewist worden onderzoekers geconfronteerd met de vraag hoe de media-arm van de terroristische organisatie om zal gaan met deze tegenslag in de online oorlog. ‘In slechts een paar dagen zagen we officiële ISIS accounts opduiken op andere apps zoals TamTam, Nandbox en Hoop Messenger”, vertelt Michael Krona. Deze apps bieden net als Telegram een versleutelde berichtenservice aan waarop IS-kanalen kunnen communiceren met hun volgers. Pieter van Ostaeyen vermoedt dat beheerders van de jihadistische kanalen al langer voorbereid waren op de Europolactie. Nadat deze door Telegram waren verwijderd is razendsnel een online verhuizing in gang gezet. ‘Op TamTam was de basis al gelegd, volgers hoefden enkel het Arabische woord voor ‘IS’ in te typen en ze vonden de officiële nieuwskanalen terug’, aldus van Ostaeyen.
Versplinterd online kalifaat
Volgens Krona zijn IS-aanhangers op dit moment op ten minste tien apps actief, een enorme toename ten opzichte van de situatie vóór de Europolactie. Ondanks constante inspanningen van Online Service Providers om IS-gerelateerde accounts en berichten van de apps te verwijderen, lijken de beheerders ze telkens een stap voor te zijn. ‘We zien dat andere extremistische groepen, zoals al-Qaida, deze multimediastrategie van IS nu volgen’, vertelt Krona. Binnen jihadistische chatgroepen wordt volop gediscussieerd hoe men onder de radar kan blijven, waardoor de gesprekken in steeds zwaarder afgeschermde kanalen plaatsvinden. Onderzoekers, maar ook inlichtingendiensten, tasten volgens Krona in het duister over wat daar precies wordt besproken. ‘Het is goed dat illegale of extremistische inhoud zoveel mogelijk wordt verwijderd, maar als we willen begrijpen hoe deze groepen communiceren of we ze willen volgen, maakt dit het moeilijker om grip op te krijgen’, aldus Krona. Het wissen van jihadistische kanalen is dus niet zonder risico en kan het ondergronds gaan van terroristische groepen in de hand werken.
Terug naar Telegram?
Toch lijkt het erop alsof de verwijdering van Telegram van korte duur zal zijn. ‘IS is nu druk aan het experimenteren met nieuwe platformen, maar keert langzaam alweer terug op Telegram’, zegt Pieter van Ostaeyen. Hoewel hij moeilijk in kan schatten hoeveel accounts opnieuw zijn gecreëerd, is het voor IS belangrijk dat ze een vorm van stabiliteit op hun oude ‘thuishaven’ hebben teruggewonnen. 'Op Telegram kunnen beheerders van officiële nieuwskanalen namelijk makkelijker contact leggen met zowel oude als nieuwe volgers. Op nieuwe apps kost het veel meer tijd om zo’n sterke infrastructuur op te bouwen.'
In een reactie laat Europol weten dat de overstap naar andere platforms als gevolg van de schoonmaakactie werd verwacht. De terugkeer naar Telegram wordt door het onderzoeksteam actief gemonitord. ‘We zien nog steeds enige activiteit, maar tegelijkertijd zien we ook dat Telegram een proactieve houding aanneemt bij het beoordelen van deze inhoud’, zegt woordvoerder Jan Op Gen Oorth. Of dat ook voor de andere chatsapps geldt, kan hij niet zeggen. ‘De uiteindelijke beslissing om actie te ondernemen tegen de propaganda van terroristen is echter de volledige verantwoordelijkheid van Online Service Providers.’
Of diensten als Telegram, TamTam en Nandbox voldoende doen om de netwerken achter de onlinekanalen in kaart te brengen betwijfelen onderzoekers als Krona. Er zou volgens hem meer samenwerking moeten komen tussen platformen om zo de interactie beter te kunnen monitoren. Tot die tijd betekent het einde van ISIS op het ene platform slechts het begin van ISIS op een ander platform.