Sinds Nederland zich heeft terugtrokken in de quarantainebubbel boeken supermarkten recordomzetten. Voor de duizenden arbeidsmigranten in distributiecentra is het door de toegenomen drukte vrijwel onmogelijk om op veilige afstand te werken.

Voor wie geen risico wil nemen is het met een paar klikken geregeld. Geen gedoe met latex handschoentjes, verplichte winkelkarretjes of hoestende medeklanten. De extra pakken pasta of wc-papier worden op veilige afstand voor de deur afgeleverd. Tenminste, als je nog een vrij tijdslot kunt krijgen. Nog nooit eerder werden zoveel online boodschappen besteld. Om de online bezorgdiensten draaiende te houden namen supermarkten de afgelopen tijd honderden extra mensen aan, veelal Oost-Europese arbeidsmigranten.

Bart Plaatje, campagneleider van de FNV, krijgt veel klachten van magazijnmedewerkers over de omstandigheden waarin zij moeten werken. Met name in de eerste weken was ‘het niet meer te overzien’, zegt Plaatje.  ‘Ik heb met mensen gesproken die 60 uur in de week maakten en die heel graag naar huis wilden, maar gewoon niet konden of mochten.’

Argos onderzocht samen met Investico de werkomstandigheden van deze werknemers. Voor het onderzoek is met rond de dertig arbeidsmigranten gesproken, waaronder werknemers van online-distributiecentra van Albert Heijn en Jumbo. Geïnterviewde arbeidsmigranten geven aan dat ook op hun werkplek de 1,5 meter-regel geldt, maar dat die lang niet overal wordt nageleefd. ‘Op de plek waar wij orders verzamelen rennen dertig mensen constant langs elkaar heen,’ zegt een medewerker van Albert Heijn Online in de Meern. ‘Er wordt niet toegezien op het naleven van de hygiëneregels. Over het algemeen werken we alsof er niets aan de hand is.’

Een corona-uitbraak in de distributiecentra 'is een kwestie van tijd', zegt viroloog Bert Niesters van het UMC Groningen na bestudering van door arbeidsmigranten aangeleverde foto's en filmpjes over hun werkomstandigheden. 'Als er eentje begint met klachten en die is positief, dan raakt de rest ook langzamerhand positief. Zeker als je zo dicht bij elkaar zit.’ Volgens Niesters hebben distributiecentra de potentie om ‘brandhaarden’ van het virus te worden.

De besmettingsrisico's worden versterkt door gezamenlijke huisvesting en vervoer, en doorwerken tijdens ziekte. Ania Paszak van Idhem, een belangenvereniging van EU-migranten, zegt dat veel migranten samen in bungalowparken wonen, of in gebouwen de door de werkgever worden gehuurd. Vaak worden slaapkamers, badkamers en keukens met elkaar gedeeld. Paszak krijgt opvallend meer meldingen van arbeidsmigranten sinds de corona-uitbraak dan normaal. ‘De ergste melding was van een coronageval op de werkvloer waar 80 mensen werken. Veel van die mensen wonen ook op een vakantiepark.’

Dit is wat (anonieme) werknemers ons vertelden

'Het veiligheidsniveau is nul, of zelfs onder nul. Ze kopen alleen een jasje met print op de rug met de boodschap dat je 1,5 meter afstand moet houden. Natuurlijk is het onmogelijk om deze afstand te houden. Veel mensen hebben gezondheidsproblemen, zoals verkoudheid of een loopneus. Nobody cares.'

'Ik weet dat een aantal mensen die geklaagd hebben over hygiëne enzo, waarschuwingen van het uitzendbureau hebben gekregen, omdat ze openlijk op Facebook schreven wat er gaande was.'

'Iemand wilde zich ziekmelden, toen was de reactie: het is nu een hele drukke periode. Als je je ziekmeldt kunnen we maar beter een punt zetten achter onze samenwerking.'

'Ik werkte ruim een jaar bij Jumbo Online en ik ben twee weken geleden gestopt. Ik kan je veel vertellen. Sinds de coronacrisis was het daar echt slecht om te werken. Dat is ook mede de reden dat ik ben weggegaan. En vanwege andere dingen. (…) 1,5 meter afstand houden? Haha, dat is onmogelijk.'

'Onze werkomstandigheden waren altijd al slecht. Nu zijn ze nog slechter. Al los van corona is het dit jaar weer slechter geworden. Niemand respecteert de nieuwe wetten die hiervoor zijn gemaakt, de WAB 2020.'

'Bij Jumbo zijn de normen die je moet halen nooit omlaag gegaan sinds corona. Dat komt vooral door de ‘jobcoaches’ van het uitzendbureau. Ik denk dat teamleiders van Jumbo zelf niet alles weten.'

Hoe snel het virus zich onder deze groep kan verspreiden bewijst de uitbraak van COVID-19 onder een groep samenwonende arbeidsmigranten in Velp, daags na de uitzending van Argos. Een 47-jarige bewoonster van een wooncomplex besmette haar drie huisgenoten en 21 buren, allemaal van Oost-Europese afkomst. Het gebouw werd ontruimd en de besmette arbeiders zijn op een door de gemeente aangewezen locatie in quarantaine gegaan. Omdat de werknemers onder een CAO in de vleessector werken waar iedereen in dienst is voor bepaalde of onbepaalde tijd, heeft het ziekteverlof geen gevolgen voor hun dienstverband of huisvesting.

Zulke arbeidsvoorwaarden zijn voor de meeste arbeidsmigranten niet weggelegd, legt Paszak uit. ‘Ze worden opgehaald in Polen, krijgen een 0-uren arbeidsovereenkomst zonder garantie op inkomen, huisvesting, zorgverzekering en transport naar hun werk,’ aldus Paszak. ‘Dat brengt ook een heleboel gevaren mee. Want als ze ineens hun baan verliezen dan staan ze ook op straat en hebben ze geen woning en transport.’ Dit ‘alles-in-één-pakket’ zorgt ervoor dat werknemers afhankelijk raken van hun werkgever en huiverig zijn om aan de bel te trekken bij ziekte. Terugkeren naar het land van herkomst is ook niet altijd een optie door de huidige reisbeperkingen.

Magdalena Chwarścianek ziet al langer hoe slechte arbeidsvoorwaarden in de sector voor problemen kunnen zorgen bij arbeidsmigranten. Als Nederlandse projectcoördinator van Stichting Barka krijgt zij jaarlijks rond de honderd meldingen van arbeidsmigranten die dakloos zijn geworden nadat ze zijn ontslagen, of hun huur niet meer konden betalen aan hun werkgever. Dit is in corona-tijd tijd niet anders. Ze noemt drie jonge Poolse mannen als voorbeeld, die structureel te weinig arbeidsuren toebedeeld kregen en hun huur en boodschappen niet meer konden betalen. 'Op een gegeven moment raakten ze in paniek en hebben ze hun woning achtergelaten om op zoek te gaan naar eten.’ Bij dit soort gevallen probeert Stichting Barka tussen werkgever en werknemer te bemiddelen, of een melding te doen bij de Inspectie SZW.

Liever blijven doorwerken

Waar een gemiddelde Nederlander zich nu bij de eerste verschijnselen van een verkoudheid ziek zou melden, ligt dat bij distributiecentrummedewerkers niet voor de hand. Als vitale beroepsgroep kunnen medewerkers met een loopneus of lichte hoest gewoon naar hun werk komen, laat een woordvoerder van Jumbo weten. Pas bij verkoudheidsklachten én koorts wordt van medewerkers verwacht dat zij zich ziekmelden.

Een dagje ziek blijven kan echter betekenen dat iemand zijn of haar huis én baan verliest. ‘In de eerste 26 weken van hun arbeidsovereenkomst werken arbeidsmigranten doorgaans onder een ‘Fase A’ contract dat in praktijk dezelfde rechten biedt als een 0-uren contract,’ zegt Jaap Puis, directeur van Stichting Naleving CAO voor uitzendkrachten (SNCU). Bij een ziekmelding wordt een arbeidscontract en de daarbij horende huisvesting automatisch beëindigd.

Online supermarkten in cijfers

Er zijn in Nederland in totaal 8 online supermarkten: Albert Heijn, Picnic, Jumbo, Hoogvliet, Deen, Coop, Plus en Spar. De online omzet van deze supermarkten bedroeg in 2019 1,1 miljard euro, 3% van de totale supermarktomzet dat jaar. Albert Heijn heeft momenteel 5000 werknemers in dienst voor de in totaal 5 ‘homeshops’. De meerderheid van deze werknemers is uitzendkracht en er werken ongeveer 2500 arbeidsmigranten. Jumbo heeft momenteel 1400 werknemers in dienst waarvan het merendeel bestaat uit uitzendkrachten en arbeidsmigranten.

Uit angst hun baan te verliezen verzwijgen medewerkers daarom ernstiger gezondheidsklachten. Op een forum beschrijven twee medewerkers van Jumbo en Albert Heijn hoe paracetamol wordt geslikt om ziekte of pijn te onderdrukken. ‘Als mensen paracetamol nemen terwijl ze ziek zijn en wel doorwerken, dan gaan ze anderen besmetten,’ zegt viroloog Bert Niesters. ‘Als je met koorts en paracetamol door blijft werken kan je vervolgens fysiek best uitgeput raken. Júist dan heeft het virus een grote kans om toe te slaan.’

Controles op locatie

Tweede Kamerlid Paul Smeulders (Groenlinks) diende in april al een motie in om de Inspectie SZW, de voormalige arbeidsinspectie, beter te laten controleren op de arbeidsomstandigheden in distributiecentra. Smeulders wil aandacht voor een ‘onzichtbare groep’ die ‘met de rug tegen de muur staat’. ‘Het is een race to the bottom,’ zegt Smeulders. ‘Bij de werkgevers wordt elk dubbeltje omgedraaid en zeker tijdens corona-tijden zie je dat dit lastig wordt.’

Toch wijzen de betrokken instanties tot nu toe vooral naar elkaar. Vanwege de gezondheidsrisico’s voor controleurs laat de Inspectie SZW weten in de meeste gevallen ‘telefonisch, vanuit huis’ te controleren. Handhaving op veiligheid is volgens een woordvoerder bovendien vooral een taak van gemeenten en politie. Argos en Investico deden navraag bij meer dan twintig gemeenten waar relatief veel arbeidsmigranten wonen en grote distributiecentra zijn gevestigd. Alleen Zaandam zegt controles uit te voeren bij de distributiecentra zelf. Ook de GGD kijkt niet naar distributiecentra, en doet er alleen onderzoek wanneer er een bevestigde besmetting is.

‘Het is schrijnend dat de Inspectiedienst er momenteel niet eens naartoe gaat,’ zegt SP-kamerlid Jasper van Dijk tegen Argos. Arbeidsmigranten zijn volgens hem nu ‘tweederangsburgers’. ‘Ze kennen de regels niet en dat is lekker makkelijk voor werkgevers. Geen gedoe met vakbonden en de Arbodienst.’

Daar lijkt nu toch verandering in te komen. Na weken aandringen laat de Inspectie SZW kort voor onze uitzending weten tóch te zullen gaan handhaven ‘om onduidelijkheden te vermijden’. Wel pas ‘wanneer daar aanleiding voor is’, omdat de handhaving volgens de Inspectiedienst 'primair bij de veiligheidsregio’s ligt'. Ook de regering lijkt wakker te zijn geschud. Onder leiding van Emile Roemer (SP) zal een speciaal ‘Aanjaagteam Bescherming Arbeidsmigranten’ worden opgezet, schreef minister Koolmees (Sociale Zaken en Werkgelegenheid) afgelopen maandag aan de Tweede Kamer. De minister erkent het ‘verhoogd risico op coronabesmetting’ dat arbeidsmigranten momenteel lopen en wil verandering brengen in hun ‘kwetsbare positie’.

Reacties uitzendbureaus en opdrachtgevers

Jumbo

We volgen de richtlijnen van het RIVM streng op en communiceren hier frequent en op verschillende manieren over richting onze medewerkers. Deze communicatie is niet alleen in het Nederlands, maar ook in het Pools, Bulgaars en Engels beschikbaar.  

Medewerkers worden momenteel niet aangesproken op een zogenoemde productiviteitsnorm. Met het oog op de 1,5 afstandsregels willen wij namelijk voorkomen dat medewerkers zich gehaast voelen en daardoor risico’s nemen ten aanzien van de RIVM richtlijnen. (...) Wij herkennen de signalen dan ook niet dat het halen van de norm topprioriteit is. 

Zoals je wellicht weet behoort Jumbo als supermarktbedrijf tot de vitale beroepsgroepen. Hiervoor geldt dat een medewerker met verkoudheidsklachten én koorts niet mag komen werken. Zij kunnen echter wel naar hun werk bij milde verkoudheidsklachten (zoals bijvoorbeeld neusverkoudheid, een loopneus, of lichte hoest).  

Albert Heijn

Met al onze maatregelen is het mogelijk om de afstanden te handhaven. De eigen verantwoordelijkheid van de medewerkers is natuurlijk ook belangrijk. Ook onze uitzendbureaus hebben maatregelen getroffen, zowel in de huisvesting als in het vervoer van medewerkers. Er is bijvoorbeeld een groot aantal extra bussen gehuurd om de bezetting per voertuig aan te passen, worden de opstapplaatsen verdeeld en er zijn honderden extra fietsen besteld zodat medewerkers ook op de fiets kunnen. 

Otto Workforce, Adecco en Tempo Team

Otto Workforce laat weten het geschetste beeld ‘volstrekt niet te herkennen’. Het bureau zegt voldoende hygiënische maatregelen te hebben getroffen en zieke werknemers meteen naar huis te sturen. Adecco en Tempo Team zeggen dat ze arbeidsmigranten in meerdere talen informeren over de RIVM-regels, en dat ze bij alles rekening houden met de 1,5 meter afstand.   

Met medewerking van Simone Peek, Sylvana van den Braak en Judith Konijn

Meer over dit onderwerp