“Slachtoffers zijn ermee geholpen als we realistische beelden laten zien”

“Veel mensen denken dat seksueel misbruik alleen maar gewelddadig is. Dat komt voor, maar wat misbruik binnen de familie of door de buurman zo complex maakt, is dat er in de relatie met de dader (ogenschijnlijk) iets positiefs zit zoals aandacht en affectie.”

Dat zie je ook in het autobiografische boek Tijger, tijger van Margaux Fragoso. De 7-jarige Margaux vraagt in het buurtzwembad aan de 51-jarige Peter: ‘Mag ik met je spelen?’ Peter nodigt haar uit bij hem thuis. Ze treft er een waar kinderparadijs aan. Moeder kan niet goed voor Margaux zorgen en is dankbaar voor alle aandacht die Peter aan haar dochter besteedt.

“Een kind wordt afhankelijk gemaakt doordat het speciale aandacht krijgt. Sommige plegers creëren bewust zo’n afhankelijkheidsrelatie waardoor de gevoelens van loyaliteit bij kinderen zo sterk worden dat ze het niet vertellen, en later ook geen aangifte doen. Omdat misbruik binnen de familie eigenlijk nooit eenmalig is, zie je dat veel kinderen die dat hebben meegemaakt zo’n soort complexe relatie met de dader hadden. De dader vertelt een kind ook vaak dat dit normaal is, dat je zoiets doet als je van iemand houdt.”

Een fragment uit Tijger, tijger dat Iva raakt.:

Je zei dat ik de enige was met wie je dat deed, maar nu blijken er ook andere meisjes te zijn geweest. Ik dacht dat ik speciaal was. Je zei dat je verliefd op me was geworden. Nu ik erover nadacht, voelde ik me net een energiebron waar te veel apparaten tegelijk op waren aangesloten, alsof mijn hersens kortsluiting maakten. (p 310)

“Kinderen die misbruikt worden, kunnen ‘getraind’ raken in het leiden van een dubbelleven. Tegenover zichzelf, maar ook tegenover hun omgeving. Door dit mechanisme – er niet over praten, er niet aan denken – kan het kind ‘gewoon’ doorgaan met het normale leven.’ Het kan ook zijn dat pas later een zogenaamde herevaluatie plaats vindt, dat de herinneringen een nieuwe betekenis krijgen. Bijvoorbeeld: als een kind ontdekt dat de speciale band helemaal niet zo speciaal was, maar een tactiek van de volwassene om het misbruik in stand te houden. ‘Er ontstaat bij het kind een leegte zonder die speciale aandacht, wat soms kan voelen als rouw. Dat is voor de omgeving soms moeilijk te begrijpen.”

Op school had ik geleerd dat bevrijde slaven uit het Zuiden zich soms niet van hun meesters konden losmaken. Voor mij was dat het bewijs dat je datgene wat je gewend was, maar moeilijk kon achterlaten, hoe beroerd het ook geweest was. (p 339)

De Deense dramafilm Festen (1998, Thomas Vinterberg) gaat over de onthulling van misbruik binnen de familie. “Misbruik in de familie onderscheidt zich van misbruik daarbuiten doordat het altijd zoveel verlies tot gevolg heeft. Als het uitkomt heeft dat niet alleen consequenties voor het kind en het andere familielid, maar voor iedereen. Niemand wordt ontzien.”

In Festen viert de maatschappelijk geslaagde Helge Klingenfeldt zijn zestigste verjaardag in het familiehotel. De enige grote afwezige is dochter Linda, die kort daarvoor zelfmoord heeft gepleegd. Tijdens het diner neemt zoon Christian het woord voor een speech. Daarin verkondigt hij ten overstaan van iedereen dat zijn vader Linda en hem vroeger verkrachtte. Het gezelschap dineert gewoon verder. Christian wordt buiten de deur gezet. Toch is de geest uit de fles, en scheurt de onthulling de familieband aan flarden.

“Ik heb deze film uitgekozen omdat die zo invoelbaar maakt waarom sommige kinderen niets vertellen over misbruik binnen de familie. Want zo’n emotionele ontploffing is wat er daarna gebeurt. Soms is dat in de beleving van een kind nog erger dan het misbruik zelf. Even vanuit het perspectief van een kind: het is heel beangstigend om je ouders extreem verdrietig of boos te zien, of als een familie door jouw onthulling uiteenvalt.”

“Het is ook beangstigend als ouders ineens anders gaan doen. Bijvoorbeeld: je mag ineens bij je vader en moeder in bed slapen, of je wordt ineens met de auto naar school gebracht. Het is begrijpelijk vanuit de ouders, want die voelen zich schuldig en die willen het kind nu extra beschermen. Maar je moet je bedenken voor een kind - en dat geldt zeker voor jonge kinderen - die willen het liefste dat alles blijft zoals het was. Structuur en zekerheid is ook nodig om het te verwerken.”

“Misbruik is ernstig, maar onterecht beschuldigd worden ook. De film Jagten (2012, wederom van regisseur Thomas Vinterberg, red.) brengt in beeld wat er gebeurt als uitingen die eigenlijk onschuldig zijn verkeerd worden geïnterpreteerd.”

In Jagten is kleuter Klara dol op meester Lucas. Zo dol, dat ze hem een kus op zijn mond geeft en een zelfgemaakt hartje in zijn zak stopt. Lucas neem Klara apart, legt uit dat zoiets niet kan, en dat ze het hartje aan een jongetje van haar leeftijd moet geven. Klara is verward en boos. Ze vertelt aan de hoofdleidster dat ze Lucas stom vindt, 'omdat hij een piemel heeft.' De kleuterjuf raakt gealarmeerd door die opmerking en begint Lucas te verdenken van seksueel misbruik. In werkelijkheid komt Klara aan die taal omdat ze seksfoto’s zag bij haar puberende broer, maar het kwaad is al geschied. De eens zo geliefde Lucas krijgt het hele dorp tegen zich. Zijn ruiten worden ingegooid, zijn hond wordt vermoord en hij wordt in elkaar geslagen.

“Als we met kinderen in gesprek gaan over het vermoeden van misbruik, dan is het belangrijk dat degene die met het kind praat heel goed weet wat-ie moet doen of laten. Ik begrijp dat een moeder meteen wil weten wat er gebeurd is. De meeste mensen denken: hoe kom ik meer te weten? Door te vragen! Maar vaders en moeders zijn geen zedenrechercheurs. Alleen al de vraag ‘en toen?’ suggereert bijvoorbeeld dat er daarna nog iets moet zijn gebeurd. Stel alsjeblieft geen gesloten vragen, of tien vragen achter elkaar. Hoe het dan wel moet? Idealiter blijf je kalm en zeg je: ‘goh, vertel eens?’ En mocht je toch een vraag stellen, schrijf die vraag dan op. Wat vaak gebeurt is dat ouders de verhalen van hun kind delen met de politie. Ze vergeten te noemen welke vraag ze hebben gesteld. Dat is net zo belangrijk, want als dat een hele suggestieve vraag is verandert de waarde van het antwoord.”

Het was in 1988 een baanbrekende filmscène: de groepsverkrachting van een serveerster (Jodie Foster) op een flipperkast in een café. Een groep mannen staan er juichend omheen. “Ze vecht ook nog, maar ze zijn met velen. Uiteindelijk rent ze halfnaakt de straat op, gillend rent ze weg.”

Het levert Foster een Oscar op voor de beste vrouwelijke hoofdrol. “De film maakt de impact van verkrachting duidelijk, maar zet tegelijk ook een stereotype beeld neer van verkrachting en hoe vrouwen daarop reageren. Er zijn niet zoveel films of televisieprogramma’s waarin we verkrachting zien. Als mensen deze film zien, dan gaan ze dus denken dat je helemaal hysterisch wegrent als je zoiets hebt meegemaakt. Ik heb nog nooit gehoord dat iemand hysterisch het Centrum Seksueel Geweld is binnengekomen. De mensen die ik zie zijn eerder verdoofd, of aan het huilen misschien.”

“Ook tijdens de verkrachting zelf doet zeventig procent van de slachtoffers niets. Sommige slachtoffers werken zelfs mee. Dat is normaal slachtoffergedrag.

Ik denk dat slachtoffers ermee geholpen zijn als we op televisie realistische beelden laten zien. Nu denken mensen: ik heb niks gedaan, ik ben niet weggerend. In het ergste geval betekent dat zelfs dat ze geen hulp vragen, omdat ze denken dat ze zelf iets verkeerd hebben gedaan of iets hebben nagelaten.”

In de vier uur durende documentaire Leaving Neverland (2019) vertellen twee jongens hoe ze bevriend raakten met pop-icoon Michael Jackson. Jarenlang lieten zij en hun ouders zich verblinden door de fantasiewereld van hun idool. Ook vertellen ze hoe Jackson hen heeft misbruikt. “Op gegeven moment vertelt de oudste jongen over het moment dat hij erachter kwam dat Michael Jackson nog een ander jongetje had. De kwetsing is van zijn gezicht af te lezen. Vaak markeren zulke momenten – het gebruikt voelen – het begin van psychische klachten.”

In hun boek beschrijven Iva Bicanic en Richard Korver dat de discussie na Leaving Nederland helaas ergens anders over ging. De kijkers waren verdeeld in twee kampen, de ‘believers’ en ‘non-believers.’ Beide partijen hadden een uitgesproken mening. Van ‘zie je wel’ tot ‘kan niet waar zijn’. Vertelden de twee mannen de waarheid of logen ze? Dat werd de grote kwestie van de documentaire. Een vraag die afleidt van wat we zouden voelen wanneer we de mogelijkheid echt binnen zouden laten komen dat die twee kleine onbevangen jongetjes al op hun zevende seksueel werden misbruikt door het idool van wie ze zo hielden en dat door velen van ons gewaardeerd wordt om zijn muziek en originaliteit.

Iva doet de muziek van Michael Jackson niet in de ban. “Daarmee bevestigen we als samenleving de diepgewortelde angst van dader én slachtoffer dat hun leven voorbij is als het misbruik uitkomt. Het verketteren van daders zorgt er mede voor dat kindermisbruik onbespreekbaar en geheim blijft. Hoe groter het taboe, hoe hoger de drempel om vermoedens te melden over mogelijke slachtoffers, en hoe hoger de drempel voor daders om hulp in te roepen.”