Stijging illegale handel in plantproducten door corona

Gravendeel is als orchidoloog verbonden aan Naturalis Biodiversity Center in Leiden, hét onderzoeksinstituut op het gebied van biodiversiteit. We spreken haar in de collectie economische botanie. Een gigantische gekoelde ruimte van meer dan tweehonderd vierkante meter, met rijen en rijen aan stellages vol glazen potten en flesjes. Zo’n twaalfduizend collecties, bestaande uit onderdelen van planten: zaden, pitten, noten, wortels en stukjes bast, vaak van beschermde of bedreigde soorten.

'De handel in orchideeënknollen is vele malen groter en veel minder duurzaam dan gedacht', aldus Gravendeel. Ze heeft net een grootschalig wetenschappelijk onderzoek afgerond naar de illegale internethandel in salep, een poeder dat gemaakt wordt uit vermalen orchideeënknollen. Het is populair in onder meer Turkije, Griekenland en Iran, waar het als grondstof wordt verwerkt in koffie of ijsjes. 

Om zicht te krijgen op de omvang van deze handel noteerde Gravendeel en haar promovendus Susanne Masters een jaar lang elke twee weken het aanbod op een aantal grote internationale veilingsites. 'Wat is er verkocht, waarvandaan, hoeveel gram, waar is het naar toe gegaan en hoeveel geld is er mee verdiend?' En wat blijkt: 'De verkopers zitten over de hele wereld. En de producten gaan ook de hele wereld over.' En ja, ook de Nederlandse consument kan ook zonder problemen salep kopen. 'Het wordt niet in beslag genomen.'

De prijzen die de onderzoekers vonden op internet varieerden tussen de vijf en vijftien euro voor een klein zakje, genoeg voor een ijsje of kopje koffie. Er gaat niet heel veel geld in om, zegt Gravendeel, maar wel kilo's en kilo’s aan knolletjes. 'We hebben uitgerekend hoeveel orchideeën er voor deze producten moeten sneuvelen en dat is gigantisch. Het is heel zorgelijk, omdat er soorten door uitsterven.' Een plaatselijke wilde populatie orchideeën bestaat uit maximaal tweehonderd planten. 'Dus als je in jaar één vijftig planten oogst, in jaar twee honderdtwintig en in jaar drie de rest, dan is de populatie uitgeroeid. We hebben met deze gegevens uitgerekend dat de salep-handel een enorme aanslag is op wilde populaties orchideeën.'

Voor de duidelijkheid: In orchideeën of onderdelen van orchideeën mag alleen worden gehandeld met een vergunning. In sommige soorten mag zelfs helemaal niet worden gehandeld. De planten staan op de zogenoemde CITES lijst. CITES (Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Flora and Fauna) is een internationale overeenkomst tussen de EU en 182 landen, waarin de handel in tienduizenden beschermde dieren en planten wordt gereguleerd. Veel planten die op die lijst staan, zien we ook in de collectie van Naturalis. En veel van die planten komen we ook tegen op de lijst van inbeslagnames van de douane. Amerikaanse ginseng wordt gebruikt voor voedingssupplementen, Aloë-soorten zitten in allerhande cosmetica en Hoodia wordt gebruikt om af te vallen.

De illegale handel in de laatste plant schoot omhoog nadat Oprah Winfrey op tv verklaarde dat ze er kilo’s mee was kwijtgeraakt. Hoodia is een Zuid-Afrikaanse plant, de inheemse bevolking kauwt op gedroogde stengeltjes waardoor het hongergevoel verdwijnt en ze lang zonder eten kunnen. Na de opmerking van Oprah is de plant massaal uit het wild gerukt. De Nederlandse douane onderschepte vorig jaar via de post honderden pillen waarin bedreigde Hoodia gordonii was verwerkt.  

'Hoodia onderdrukt echt je hongergevoel', legt Gravendeel uit. 'Zoals bijna veertig procent van alle bloemplanten stoffen bevat die wij in de loop van onze geschiedenis als medicijn, voedsel, dakbedekking of kleding zijn gaan gebruiken. Planten zijn enorm belangrijk voor ons. We kunnen een aantal stoffen chemisch namaken, maar niet alles. De evolutie gaat door, er zullen bijvoorbeeld nieuwe virussen ontstaan. Wij hebben die inhoudsstoffen nodig die planten in de loop van miljoenen jaren hebben ontwikkeld, om zelf als soort te overleven.' Daarom is het dus erg als plantensoorten verdwijnen. 'Die planten bevatten misschien ons toekomstig medicijn tegen een vreselijk virus als covid.'

De impact van de illegale handel heeft Gravendeel gezien bij eerder onderzoek, door haar voormalige promovendus Sarina Veldman. 'We deden in Tanzania onderzoek naar chikanda, een lokale snack gemaakt van orchideeënknollen. De soorten waar die producten van worden gemaakt, gaan in het wild heel erg sterk achteruit. De mensen die die planten uitgraven zijn heel arm en kunnen niet lezen en schrijven. Zij weten niet dat je daarvoor een vergunning moet hebben en al helemaal niet hoe je die moet aanvragen.' Gravendeel beschrijft de keten. 'Je hebt mensen die knollen uitgraven en in een grote zak naar het dorp brengen, daar komt de tussenhandelaar en die koopt al die zakken op. We zagen hen lopen met rijen ezels, belast met zakken vol orchideeënknollen. 

De knollen zien eruit als aardappels, dus niemand heeft het door. Dan gaat het naar de grote markten in de hoofdstad, waar dames er cake van maken die als snack wordt verkocht.' De mensen aan de top van de keten weten dat het uitgraven van wilde orchideeën niet mag en zij zijn degenen die er het meeste geld aan verdienen. De overige mensen kennen de regels meestal helemaal niet, benadrukt Gravendeel. Chikanda komt elk seizoen opnieuw op de markt, vergelijk het met de Nederlandse oliebol. 'Omdat de oogst niet duurzaam gaat, verdwijnen die lokale populaties.' Een giftige cocktail. Omdat de planten steeds zeldzamer worden, wordt er ook steeds meer geld mee verdiend. 'Dat is een hele zorgelijke ontwikkeling.'

Verkopers proberen soms de regels te omzeilen door wilde planten voor gekweekte door te laten gaan. 'In ons onderzoek naar de internethandel in salep kwamen we een aantal verkopers tegen die zeiden dat de knollen van gekweekte planten komen. Maar wat ze doen is de plant uitsteken in het wild, twee weken op een akkertje zetten en dan is het ineens gekweekt. Dat is natuurlijk flauwekul.' Wilde planten uittrekken is veel goedkoper dan planten opkweken van zaad tot bloei. 'Als je gaat kweken, moet je er arbeid in stoppen, meststoffen bij doen. Dan wordt het duurder.' 

Andere verkopers beweren dat wilde planten effectiever zijn dan gekweekte. Maar dat is vooral een excuus om de productie goedkoop te houden, zegt Gravendeel. Een gekweekte plant hóeft niet minder effectief te zijn dan een wilde. Een promovendus uit haar team, Richa Kusuma Wati, vergeleek de inhoudsstoffen van gekweekte tropische orchideeën met die van wilde soortgenoten. Een half jaar lang werden de planten buiten gehangen, in uv-licht en blootgesteld aan vraatzuchtige slakjes. ‘Het bleek dat de antimicrobiële werking toenam. Dus als je planten flink pest worden ze giftiger, want dat doen ze om hun natuurlijke vijanden van zich af te houden.'

De illegale handel in plantproducten is vele malen groter dan de illegale handel in levende planten, zeggen meerdere mensen die we spreken. Daar komt bij: de handel is vrijwel onzichtbaar. Gravendeel pakt een potje met wit poeder. 'Het is heel erg vermomd. Je ziet niet meer wat voor organisme dit ooit was, bijvoorbeeld een boom of een mooie orchidee.' Producten zijn vaak verwarmd of chemisch behandeld, waardoor de uiterlijke kenmerken verdwijnen. Om erachter te komen of het poeder ooit een orchideeënknol was, moet je er mee naar een lab om het dna van het product te onderzoeken. Gravendeel wijst naar een ander flesje met een goudkleurige substantie. 'Dit zijn harsen, die zitten ín een naaldboom. Dat is moeilijk te herleiden.' En dat is één van de redenen dat er zoveel in die plantproducten wordt gehandeld. 'Plantproducten zijn heel moeilijk te herkennen, daardoor is de pakkans veel kleiner. Als je een dode vis verkoopt, zie je natuurlijk meteen wat het is.'

Gravendeel heeft wel een verklaring voor de sterk gestegen vraag naar plantproducten: een toenemende hang naar authentieke, pure producten. ‘De plasticwave is voorbij. Nestlé heeft in de jaren zeventig synthetische salep ontwikkeld, maar dat is heel zoet. Plus dat het natuurproduct medicinaal is vanwege de anti-microbiële eigenschappen van de wilde planten, dus die koffie drink je vooral als je verkouden bent. Een chemisch product heeft die eigenschappen niet.' Corona heeft de vraag naar salep doen stijgen. 'We zagen een enorme piek in de aankoop van salepproducten tijdens de lockdown. Omdat het helpt tegen verkoudheid. We hebben een virus in de wereld, waardoor mensen extra op hun gezondheid letten. Je mag niet verkouden worden, want dan mag je niet naar je werk. De toenemende populariteit van salep heeft hier zeker mee te maken.'

Gravendeel heeft een aantal adviezen om de illegale handel tegen te gaan op internet. Bewustzijn is het allerbelangrijkste om de illegale handel tegen te gaan, denkt Gravendeel. Kopers weten in de meeste gevallen helemaal niet dat het product illegaal is. 'Hopelijk komt er een banner op de grote veilingsites, waarop staat dat er niet in het product mag worden gehandeld of alleen met de juiste vergunningen. Zodat in elk geval een déél van de potentiële kopers denkt: nee, dat doe ik niet.'

En daarnaast duurzame kweek. Maar dat vergt investeringen en dus kapitaal. Ze heeft al een aantal hoopvolle initiatieven gezien. 'Aloë's zijn bijvoorbeeld heel goed te kweken. In Zuid-Afrika zijn een aantal cactuskwekers die nu ook Hoodia kweken met een CITES-vergunning en daar worden nu ook producten van gemaakt.'

Zelf is ze in samenwerking met de Wageningen Universiteit een orchidee aan het kweken waar duurzame salep van gemaakt kan worden. 'Dat zou een oplossing kunnen zijn. Het is een natuurlijk product, maar je belast de planten in het wild niet. Het kost wel wat meer. En dat gaat pas werken als de soorten in het wild heel zeldzaam zijn geworden. Zodat je er niet meer illegaal aan kan komen.'