“Het zijn net mandarijntjes hè, en ze moeten zo groot zijn als sinaasappels.” Akkerbouwer Jan Reinier de Jong trekt een aardappelplant uit de grond om de invloed van de droogte te laten zien. Op zijn akkerbouwbedrijf in Odoorn, een plaatsje midden op de Drentse Hondsrug, verbouwt hij aardappelen, suikerbieten en brouwgerst. De Jong boert op de hoge zandgronden, ongeveer vijfentwintig meter boven het NAP. Zijn bedrijf moet het hebben van de regen, maar afgelopen zomer hebben zijn akkers “de meeste buien gemist”. De grond blijft droog en het water dat er is, zit te laag. “Het grondwater zit op een meter of tien”, legt De Jong uit. De wortels van de planten kunnen daar niet bij. Zijn aardappels zijn daardoor te vroeg rijp geworden en kleiner dan normaal. De akkerbouwer schat dat er vorig jaar tussen de “tachtigduizend en honderdduizend euro minder is binnengekomen” door een slechte oogst.

De Jong is niet de enige agrariër die last heeft van de droogte. Sommige akkerbouwers hebben flink minder omgezet door de droge en hete zomers van de afgelopen jaren. Neem de zomer van 2018: dat was er een met veel zon, hoge temperaturen en nauwelijks regen, aldus klimatoloog Rob Sluijter van het KNMI in gesprek met Argos. “Het was de droogste zomer sinds 1976.” Het nationale hitterecord sneuvelde in juli 2019, na bijna vijfenzeventig jaar. Drie dagen lang stond de thermometer boven de 40 graden. Sluijter: “Een eeuw geleden was dat eigenlijk onmogelijk.”

Dergelijke hittegolven hebben een enorm effect op de hoeveelheid zoetwater. De Rijn, de Maas en het IJssel- en Markermeer zijn de levensader voor de landbouw en voorzien de industrie van koelwater. Wie krijgt dit schaarse water als eerst? Dat is waar crisismanager laagwater Harold van Waveren zich tijdens de droge zomer van 2018 het hoofd over breekt. Zijn team van Rijkswaterstaat heeft toen “ongeveer zes maanden lang gewerkt om Nederland zo goed en kwaad als dat ging van water te voorzien.” Het is lastig voor te stellen in Nederland waterland, maar tijdens de zomer van 2018 dreigden serieuze watertekorten te ontstaan. Veiligheid van kades en dijken en het voorkomen van onherstelbare schade aan de natuur hebben prioriteit, gevolgd door de drinkwater- en energievoorziening. Dat heeft ook gevolgen voor energiecentrales en bedrijven, die water uit de rivieren en meren gebruiken om machines te koelen. Chemiebedrijf Nouryon is één van de bedrijven dat de productie terug heeft moeten schroeven, als gevolg van de langdurige droogte in 2018. Een woordvoerder laat per mail weten: “In de zomer van 2018 hebben we enkele maanden 15-25 procent derving (minder productie, red.) gehad op de zoutfabriek in Hengelo, door de hoge koelwatertemperatuur en vervolgens lage waterstanden.” Door dit laatste werd het moeilijk zout te transporteren naar de productielocaties in Duitsland.  

Sonny Duijn is sectoreconoom bij ABN AMRO en schreef een rapport over de economische impact van de zomer van 2018. Hij onderscheidt winnaars en verliezers. Supermarkten, profiteerden bijvoorbeeld van de hoge temperaturen. Duijn: “Dat had onder andere te maken met de verkoop van versproducten en barbecuepakketten.” Een andere winnaar: de 321 zeestrandpaviljoens in Nederland. Strand Nederland, de belangenvereniging voor strandondernemers, spreekt over ‘het beste seizoen in 35 jaar’. Maar er zijn ook verliezers. De bouw kreeg te maken met hogere transportkosten, omdat binnenvaartschepen minder vracht konden vervoeren maar daarvoor wel veel hogere prijzen vroegen. De oogst van aardappelen en uien was volgens ABN AMRO laag en Nederlandse koeien hadden last van “hittestress”. Ze produceerden daardoor minder melk.

En niet alleen koeien gingen gebukt onder de hitte. Neem zoiets simpels als arbeidsproductiviteit. “Op een hete dag kun je vijftien procent aan productiviteitsverlies verwachten”, benadrukt thermofysioloog Boris Kingma van onderzoeksinstituut TNO. Hij bestudeert het effect van hitte en kou op het menselijk lichaam. Hoe iemand op hitte reageert, verschilt per persoon. Kingma. “De eerste reactie van het lichaam op hitte is dat het hart het bloed naar de huid pompt. Dat bloed moet ergens vandaan komen. Het hart kan harder gaan pompen en voor mensen die al problemen met het hart hebben, kan dat net hetgeen zijn waardoor zij eerder het loodje leggen.”

Visecoloog Joep de Leeuw van Wageningen Marine Research kijkt jaarlijks hoe het gaat met de visstand in het IJsselmeer en het Markermeer. In de zomer van 2018 doet hij een opmerkelijke ontdekking: “Begin juli zagen we overal spiering rondzwemmen, maar aan het einde van de zomer was alles ineens verdwenen.” De Hollandse spiering – een koudwatersoort – blijkt slecht bestand tegen warme zomers. Ook de aal en paling hebben er last van. Door de lage waterstand in de rivieren komen de vissen in de scheepsschroeven. Visecoloog De Leeuw: “Je kunt regelmatig in de kribvakken langs de Rijn ‘knakaal’ vinden.”

Volgens De Leeuw zijn soorten uit Zuidoost-Europa beter aangepast aan warmere zomers. Dat ziet ook Katja Philippart van het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ), maar dan in de Waddenzee. “Een van de dingen die je ziet is dat zuidelijke soorten naar de Waddenzee komen.” De Japanse oester bijvoorbeeld, is zo’n warmwatersoort die volgens Philippart juist gedijd bij warm weer. Kokkels daarentegen blijken niet goed bestand tegen de droogte en hitte. Zoek op “kokkel” en “zomer” en de term “kokkelsterfte” duikt op. Philippart: “Veel oude kokkels vielen in grote getalen om.” Omdat het veelal “bejaarde kokkels” zijn die het loodje leggen, denkt de onderzoeker aanvankelijk dat de massale sterfte door ouderdom komt. Oude kokkels zouden mogelijk gevoeliger kunnen zijn voor hogere temperaturen, zo is de gedachte aanvankelijk. “Maar het jaar erop hadden we weer zeker 80 procent sterfte, gemiddeld gesproken.” Wat kan daar de oorzaak van zijn volgens Philippart?

Bodemecoloog Wim van der Putten van het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO) zag het in zijn eigen tuin: appels met brandplekken vanwege de warmte. “Droogte daar kun je nog tegen sproeien, maar tegen warmte kun je eigenlijk weinig doen.” Van der Putten onderzoekt de invloed van extreem weer op plantensoorten. “Als je meer plantensoorten hebt, heb je als het ware een betere verzekering tegen die extreme weersomstandigheden.” Een gebied met veel plantensoorten kan goed tegen extreme droogte en extreme nattigheid, vertelt de bodemecoloog. Met diverse vegetatie maak je steden “meer klimaatproof”.

Ingenieur Dick de Jong van het Stichting Kennis Centrum Aanpak Funderingsproblematiek (KCAF) krijgt schademeldingen uit gebieden in Nederland waarvan hij het “helemaal niet verwacht”: de zandgronden, Brabant, Overijssel, Utrecht. Vloeren verzakken en muren van huizen scheuren. Droogte versnelt dit probleem. Dat zit zo. In Nederland zijn de meeste huizen gebouwd op houten palen. Bij een laag grondwaterpeil komen die palen droog te staan en gaan ze rotten. De Jong: “Als die tien jaar droog staan, dan zijn ze kapot, dan zijn ze op.” Een gevel kan opeens gaan scheuren, als gevolg van een verzakkende fundering. Volgens De Jong lopen ongeveer 1 miljoen woningen het risico op funderingsschade. “En we zien dat dat aantal alleen maar toeneemt.” Ook hier hangt een prijskaartje aan. Een nieuwe fundering kostte twee jaar geleden gemiddeld ongeveer 55 duizend euro per woning. De Jong. “Ik denk dat we nu al op de 60 duizend euro zitten.” Dit zijn kosten waar huizenbezitters zelf voor opdraaien. Erkende ingenieursbureaus schatten de totale kosten voor heel Nederland twee jaar geleden op 40 miljard euro, vertelt De Jong. Hij benadrukt dat die schattingen rap stijgen. “Als we niets doen gaan we al snel naar de 60 à 80 miljard euro.”

Tilburg heeft als één van de weinige gemeenten in Nederland geprobeerd de schade van de afgelopen twee zomers in kaart te brengen. “We hebben zeker voor een half miljoen euro aan schade, vooral beplantingen en bomen die kapot zijn gegaan”, licht groenambtenaar Rogier Mulder toe. “Door de droogte zagen we grote takken uit bomen breken.” Soms vielen die op auto’s. Omdat Tilburg op zandgrond ligt en het waterpeil nog altijd laag staat verwacht Mulder dat de schade nog verder op zal lopen door het vervangen van gestorven groen en beschadigde infrastructuur. Naar schatting zo’n twee ton. De meeste zorgen heeft hij over grote oude bomen. Die overleven het op den duur niet als het grondwaterpeil laag blijft.