Van der Laan groeide op in een gezin met vijf kinderen in Rijnsburg, waar zijn vader huisarts en gemeenteraadslid voor de christelijke Anti-Revolutionaire Partij was. Zijn moeder studeerde theologie en zette zich in voor een meer ruimdenkende gereformeerde kerk. Beide ouders waren actief in het verzet. In de voetsporen van zijn vader studeerde Van der Laan een klein jaar Medicijnen in Brussel, maar stapte toen over naar Rechten aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Als student gaf hij gratis juridisch advies aan huurders van de Mercatorbuurt in Amsterdam-West, waar hij zelf ook 25 jaar heeft gewoond. Begin jaren tachtig werd hij politiek assistent van wethouder Jan Schaefer, en van 1990 tot 1998 was hij lid van de gemeenteraad van Amsterdam voor de Partij van de Arbeid, vanaf 1993 als fractievoorzitter.
Naast zijn sociale inzet voor misstanden op de woningmarkt en in de lokale en landelijke politiek, heeft Van der Laan ook altijd een ondernemershart gehad: tijdens zijn studie werkte hij als bloemenverkoper en vrachtwagenchauffeur. Na het behalen van zijn doctoraal Nederlands Recht in 1983 begon hij als advocaat, aanvankelijk bij Van Doorne-Sjollema Advocaten en Trenité Van Doorne (1984-1992), vervolgens als partner, mede-oprichter en naamgever (met Marian Kennedy) van advocatenkantoor Kennedy Van der Laan (1992-2008). Na het aftreden van partijgenoot Ella Vogelaar in november 2008 werd hij Minister voor Wonen, Wijken en Integratie in het kabinet Balkenende-IV. Toen dat kabinet in februari 2010 viel en de toenmalig burgemeester van Amsterdam Job Cohen naar Den Haag vertrok, werd Van der Laan in juli 2010 de nieuwe burgemeester van de hoofdstad.
