Persvrijheid is in Nederland zo’n vanzelfsprekende zaak, dat we er niet meer bij nadenken als we een verhaal maken, of een kritisch onderzoek willen starten naar een overheidsinstelling die over de schreef is gegaan, of een bedrijf dat de randen van de wet opzoekt.
Maar als we over de grens kijken, zien we steeds meer plekken waar journalisten en filmmakers onder druk staan: Rusland, China, India, Hongarije en Slowakije…
Ik heb meegemaakt dat collega-journalisten uit deze landen zomaar kunnen worden opgepakt vanwege het werk dat zij doen.
Het heeft ze bang gemaakt om hun naam nog te noemen of sommige verhalen te publiceren.
Toen ik voor Tegenlicht in India was, kreeg ik hier eens een voorproefje van. Op een openbare Meet Up werd ik aangesproken vanuit het publiek: ‘Weet u dat uw visie op India veel te negatief is? Als u niet uitkijkt zou er wel eens een melding gemaakt kunnen worden bij de ambassade…’
Een impliciete bedreiging, want je kunt als kritische journalist zo op een zwarte lijst terechtkomen, waardoor je India niet meer inkomt.
Zo zijn er talloze voorbeelden. Een kritisch verhaal over China? Lees maar eens het relaas van voormalig China-correspondente Marije Vlaskamp. Onder haar naam werden valse bommeldingen gedaan bij de Chinese ambassade in Den Haag. En via Telegram werd geëist dat ze een kritisch stuk over China offline moest halen.
Dit is je maandelijkse portie breinvoer, dit keer van onderzoeksjournalist en regisseur Shuchen Tan. Ze is gespecialiseerd in docu's met een sterk internationaal en geopolitiek karakter. Voor VPRO Tegenlicht maakte ze onder meer ‘De kracht van Afrika’, ‘Trust me I’m a journalist’, en ‘Poetin’s waarheid’.
honger naar meer?
vast in de gevangenis
In Rusland is het voor onafhankelijke journalistiek al helemaal onmogelijk. Na de dood van Alexander Navalny hebben we gezien wat de Russische staat doet met onafhankelijke geesten. Maar ook als niet-Rus loop je daar gevaar. Wall Street Journal-journalist Evan Gershkovich zit al maanden vast in een zwaarbewaakte gevangenis in Moskou.
In Azerbeidzjan – een voormalige Sovjet-satelliet – is het niet veel beter gesteld. Bij het maken van een uitzending voor Tegenlicht stuitten wij op een collectief van jonge onderzoeksjournalisten uit Baku, Abzas Media genaamd.
Deze jonge journalisten deden een dappere poging om het corrupte regime van hun president Aliyev te onderzoeken. Tijdens het draaien kregen we berichten door dat het ene na het andere lid opgepakt en vastgezet in de gevangenis. Zelfs hun familie weet niet hoe het nu met hen gaat.
Evan Gershkovich kijkt toe vanachter glas tijdens zijn rechtszaak in Rusland
tuig van de richel
Er komen steeds meer black holes op de wereldkaart, plekken waar we geen zicht meer op hebben. In de meeste gevallen gaat het om autocratische regimes waar men geen tegenspraak duldt. En dat soort regimes zijn helaas in opkomst.
Het maakt dat ik me steeds vaker realiseer wat een groot goed onze persvrijheid eigenlijk is…
Maar ook bij ons in ‘het vrije Westen’ ligt de persvrijheid onder vuur. Ook wij hebben te maken met de druk van sociale media, het effect van ‘nepnieuws’ waardoor men alles sneller in twijfel trekt en waardoor mensen denken dat ook journalisten onderdeel uitmaken van ‘een elite’ die niet te vertrouwen is.
En als ik zie dat de leider van de grootste partij van Nederland journalisten wegzet als ‘tuig van de richel’, dan maak ik me zorgen over de toekomst van die persvrijheid.
vrouwelijke journalisten mikpunt
Wat niet zo bekend is, is dat steeds meer vrouwelijke journalisten in Nederland worden bedreigd. Ik hoorde onlangs van een collega die na een optreden in een talkshow zo veel bedreigingen over zich heen had gekregen dat ze een paar dagen de straat niet meer op durfde te gaan.
In 2022 besloot de NVJ een onderzoek te doen naar de veiligheid van vrouwelijke journalisten in Nederland. Uit de resultaten kwam naar voren dat 8 op de 10 agressie, bedreiging of intimidatie had meegemaakt.
De helft van de respondenten gaf aan dat het gevoel van onveiligheid de afgelopen 5 jaar sterk was toegenomen. Veel bedreigingen kwamen uit de hoek van de sociale media, met name via X (voorheen Twitter), maar er was ook sprake van fysieke bedreigingen.
Een aantal legde een relatie tussen de bedreigende sfeer en de toenemende polarisatie in de samenleving. ‘Groepen mensen staan tegenover elkaar en journalisten worden door een deel van de mensen niet langer als onafhankelijk, maar als onderdeel van een groter geheel of erger nog, de tegenpartij beschouwd.’
Hoe kunnen we ons als journalisten handhaven in dit vijandige klimaat? Misschien komt de oplossing wel uit Frankrijk.
Frederik Obermaier en Laurent Richard zijn lid van het Forbidden Stories-collectief
journalisten voor journalisten
In Parijs ontmoette ik Laurent Richard. Hij reisde jarenlang de wereld over als verslaggever voor de Franse televisie en bezocht landen waar het niet goed gesteld is met de persvrijheid, zoals Azerbeidzjan, India en Irak.
Ook hij is weleens opgepakt voor de kritische de verhalen die hij daar maakte. Alleen: hij is een Fransman, en dus werd hij meestal gered door de Franse ambassade. Lokale collega’s waarmee hij samenwerkte, hadden dat voordeel niet en draaiden soms jaren de bak in.
Voor Richard is dat de inspiratie geweest voor de oprichting van Forbidden Stories: als ergens op de wereld een journalist wordt bedreigd, of erger nog, wordt omgebracht, dan neemt het collectief zijn of haar verhaal over om het alsnog wereldwijd te publiceren, onder het motto: ‘You can kill the journalist, but you can’t kill the story.’
Bij deze nieuwe vorm van journalistiek is het juist deze samenwerking die bescherming biedt en het belangrijkste doel is. Een vorm die voorbijgaat aan de ego-journalistiek waarbij je alleen denkt aan het beschermen van je eigen scoop.
Misschien dat deze vorm van collaborative journalism, waarbij solidariteit tussen journalisten onderling voorop staat, onze journalistieke toekomst en veiligheid kan waarborgen.