Terugblik op deeleconomie

De deeleconomie zorgt voor het onstaan van kleinschalige (online) netwerken tussen mensen, die hun producten, diensten, kennis en bezit met elkaar delen. Deelinitiatieven als Airbnb, Snappcar, Thuisafgehaald en Uber komen steeds vaker voor. Deze trend wordt door sommigen omschreven als een revolutionaire beweging, die een nieuw economisch model voor consumptie en bezit biedt. Het huidige systeem wordt omgedraaid: het gaat niet langer om de product-, maar om de gebruikerswaarde. De focus van een deeleconomie ligt bij de gebruikers, niet bij de ruilwaarde die het product de staat en/of markt oplevert. 

Er is een keerzijde aan de elkaar ondersteunende gebruikersnetwerken: er wordt winst gemaakt met het delen van logeerkamers, auto-ritjes, bezorgkosten en maaltijden. Zo is Uber een multinationale beursgigant en krijgt Airbnb met steeds meer huisjesmelkers te maken. In andere woorden: de deeleconomie meets capitalism. Wat is de betekenis van delen binnen dit nieuwe systeem? En hoe heeft de deeleconomie zich zo ontwikkeld? VPRO Tegenlicht blikt terug op eerdere afleveringen uit haar archief, ter verkenning van de deeleconomie.

In de aflevering 'Hoe raken we de auto kwijt?' (2014) wordt er gekeken naar de ontwikkelingen op het gebied van smart mobility: hoe verplaatsen mensen zich in de toekomst, wat zijn de vooruitzichten voor de zelfrijdende auto en welke rol spelen demografische en sociaaleconomische ontwikkelingen hierbij?

Eén van de bedrijven die in deze aflevering benaderd wordt is de taxiservice Uber. Operationeel manager, Ryan Graves, legt uit hoe het idee voor Uber tot stand is gekomen en hoe het bedrijf zich destijds binnen de opkomende deeleconomie positioneerde. "People start to move from owning to renting or leasing things in general", merkte Graves op. Naast Uber speelden start-ups als Lyft en Sidecar ook in op de mogelijkheden van de huidige technologische ontwikkelingen.
 

Een ander voorbeeld van een bedrijf dat technologie, mobiliteit en de deeleconomie samenbrengt is RideAmigos in LA. In de aflevering zie je oprichter Jeffrey Chernick bij een vreemde achterop zijn scooter meerijden. Chernick wou zich niet beperken tot het delen van autoritten: waarom niet alle soorten vervoer samenbrengen? Iedereen in het bezit van deze nieuwe vervoersapp kan zijn huidige en gewenste locatie doorgeven, waarna anderen een lift kunnen aanbieden. Hij omschrijft RideAmigos dan ook als een "transportation center point of a city". 
 

Het derde voorbeeld, Snappcar, is een Nederlands initiatief. Deze applicatie brengt auto-eigenaren in aanraking met mensen die geen auto hebben, maar wel van een auto gebruik willen maken. Snappcar kan gezien worden als een deeleconomie variant van een autohuurbedrijf. Volgens Carlo van de Weijer, directeur smart mobility aan de TU in Eindhoven, zorgen deze zelfvoorzienende systemen ervoor dat de behoefte en het aanbod van vervoer beter op elkaar af kunnen worden gestemd.
 

Crisis maakt creatief. Dat is onder andere te zien in de aflevering 'Het antwoord op de crisis komt uit Griekenland' (2013). In de Griekse stad Thessaloniki zorgt een nieuw economisch model ervoor dat de burger weer eigen baas wordt over vraag en aanbod. Deze verenigingseconomie van de zogenaamde aardappelbeweging, bestaat uit een groep producenten en vrijwilligers die rechtstreeks aan de Griekse consument leveren, zonder tussenkomst van intermediaries en daarmee dertig procent goedkoper is. Dit lokale, sociale initiatief wordt mede door de overheid gefaciliteerd.
 

'Gaten in de markt' (2013) is een aflevering over een nieuw Nederland. Terwijl ons hele leven is opgeslokt door de falende macht van de markt, worden er een aantal burgers wakker. Tegenbewegingen ontstaan op verschillende terreinen: in de zorg, stadsplanning, voedselvoorziening en de kinderopvang. Het is een heropleving van de coöperatie: de Nederlandse burger is gaten in de markt aan het schieten. 
 

Thuisafgehaald is zo'n Nederlands initiatief. Marieke Hart en Jan Thij Bakker richtten Thuisafgehaald op vanuit het idee dat het buurthuis misschien niet meer de beste manier is om mensen samen te brengen, maar dat je als buur nog wel voor elkaar kan koken. Het is niet zozeer een verzet tegen de individualisering van de samenleving, stelt Marieke Hart: "Individualisme is geen probleem, we haken er gewoon bij aan. Je hoeft ook niet per se bij je buren te gaan eten. Je kan ook gewoon een maaltijd afhalen en het thuis opeten'. 
 

Ouderparticipatiecrèche De Oase verzet zich ook tegen de bestaande regelgeving. Op deze crèche werkt geen betaald personeel, is niemand de baas en werken geen professionals. In plaats daarvan runnen de ouders samen de kinderopvang van hun kinderen. Centraal staat onderling vertrouwen, enthousiasme en betrokkenheid. 
 

Ook in de aflevering 'Transitie NL: kiemen van het nieuwe Nederland' (2013) wordt gekeken naar radicale veranderingen binnen de maatschappij. In plaats van een hiërarchische top-down samenleving is Nederland aan het veranderen in een duurzame, bottom-up netwerkmaatschappij.
 

Martin Voorzanger is een voorbeeld van een dwarse denker die geen problemen, maar kansen in de crisis ziet. Hij is mede-oprichter van Toogethr, een carpool- en meerijden-app. Toogethr doet een suggestie voor een vervoerprijs, om te voorkomen dat taxi's of snorders via dit platform ritten proberen te krijgen. Voor de veiligheid van zowel de passagier en de bestuurder, is het mogelijk om als gebruiker feedback te geven over de passagier/bestuurder met wie hij/zij op pad is geweest. Zo zorgen de gebruikers van deze online gemeenschap voor eerlijk en veilig reizen.

Het Broodfonds is een nieuwe vorm van sociaal denken, waarbij zelfstandig ondernemers zich in een collectief van minstens twintig mensen verzamelen, om zo elkaar van een vangnet te voorzien in tijden van ziekte. 
 

In 2010 zond Tegenlicht de aflevering 'Waar is de woede?' uit. De crisis maakte duidelijk dat slechts een klein aantal mensen de vruchten plukt van het financieel-economische systeem, terwijl de rest van de mensen de rekening moeten betalen. De vraag is: waarom verandert er niets? Bonussen worden weer uitbetaald, banken worden door overheden in stand gehouden en de consumenten lijken te berusten in hun lot. In een verkenning van deze passieve houding van de burger, onderzoekt 'Waar is de woede?' de mogelijke alternatieven.

Een voorbeeld van zo'n alternatief is opgericht door Birgit Tollman. Zij heeft in Estland met haar vrienden het principe van ruilhandel opnieuw uitgevonden, door een 'Geluksbank' (Onnepank) op te richten. Via de Geluksbank bieden mensen elkaar goede daden en diensten aan, variërend van het helpen schrijven van iemands CV, een auto-ritje of een balletcursus. 
 

'Youtopia' (2014) laat zien hoe mensen hun gemeenschap vormgeven. Een voorbeeld is de hackersgemeenschap Calafou, die zich tegen het kapitalistische systeem verzet. Gevestigd in een oude textielfabriek komen daar hackers samen, om een open hardware, software en een onafhankelijk communicatienetwerk op te zetten. Het doel is om een cooperatief netwerk op te zetten dat staat voor directe democratie en economische ongehoorzaamheid.
 

Een ander voorbeeld van een nieuw opgerichte gemeenschap is de transitiestad Bristol. Deze Engelse stad streeft naar zelfvoorzienendheid, door minder afhankelijk te worden van fossiele brandstoffen en de landelijke overheid. En met succes: Bristol is benoemd tot 'Green Capital of Europe 2015'. Een belangrijke stap is gemaakt door het creëren van hun eigen munteenheid: The Bristol Pound.
 

In 2013 ging de aflevering 'Uw persoonlijke data zijn goud waard' over de waarde van (big) data. Het delen van data maakt inherent onderdeel uit van veel praktijken, maar het zijn de bedrijven die eraan verdienen: gemiddeld honderden dollars per jaar per persoon, vertelt informaticus Jaron Lanier. Nu de burger nog. Zou de deeleconomie hiervoor gebruikt of misbruikt kunnen worden?
 

In de aflevering ‘Vakbond van Morgen’ is te zien hoe een nieuwe generatie op de arbeidsmarkt manieren zoekt om zich te organiseren. Volgens Paul Mason, auteur van het boek Postcapitalism, moet de vakbond van nu mensen samenbrengen als sociale wezens, niet enkel als werknemers. Betere arbeidsvoorwaarden worden niet alleen afgedwongen door hard te schreeuwen op straat, maar ook door creatief aan de slag te gaan. In het volgende voorbeeld is te zien hoe medewerkers van een bioscoop in Londen dat met succes doen.