Tegenlicht laat zien dat grensbewaking big business is. Europa spendeert miljarden om ongewenste vreemdelingen buiten te houden. Want als ze eenmaal binnen zijn, moeten we erkennen dat het mensen zijn.

Je komt thuis van je werk en er ligt weer eens een kleuter op de stoep, pal voor je deur. Een graatmager meisje met zwart haar. Zal wel weer een Syrisch kind zijn, die zie je de laatste tijd vaak. Je ziet meteen dat ze het zonder hulp niet lang meer zal maken. Met sondevoeding is er misschien nog hoop. ‘Zeg, heb jij een EU-paspoort?’, vraag je. Je weet het antwoord eigenlijk al, want hoe zou ze dat moeten bewaren in de schamele vodden die ze draagt? Het kind begint te huilen als je haar met de punt van je schoen opzij duwt. Gelukkig hoor je daar niets meer van zodra de deur achter je dicht is gevallen.

Zo gaan we natuurlijk niet met elkaar om in Nederland. We zijn een beschaafd land. Je wordt geacht iemand in nood te helpen, wie het ook is. Artikel 1 van onze grondwet is er ook heel helder over: ‘Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook, is niet toegestaan.’

Maar ja, dat kleine meisje ligt in werkelijkheid natuurlijk helemaal niet op je Nederlandse stoep. Ze bestaat wel, alleen zorg je dat ze ver van je voordeur blijft met haar ellende. Daar heb je je mensen voor. Als Europees belastingbetaler financier je een miljardenindustrie die erop gericht is de grenzen van ‘Fort Europa’ streng te bewaken, met steeds nieuwe technologische snufjes. De Tegenlicht-aflevering van 9 februari laat zien hoe die wereld in elkaar steekt, en dat de controle zich in alle richtingen steeds verder uitbreidt.

Intensieve controle

De grens die bewaakt moet worden loopt tegenwoordig niet meer om Nederland heen, maar om het Schengen-gebied, dat grotendeels overlapt met de Europese Unie. Het gebied heeft 42.673 kilometer zeegrenzen en 7.721 kilometer landgrenzen. Plus een hoop luchthavens, waar ook intensief gecontroleerd wordt. Kom je daar niet door de douane, dan ben je formeel nog buiten Europa.

En dat scheelt. Wie binnen is, heeft het recht op een menselijke behandeling en een serieuze overweging van zijn verzoek om politiek asiel. Wie buiten blijft, staat met lege handen. ‘Dus doen de Schengenlanden hun uiterste best om het voor ongewenste vreemdelingen onmogelijk te maken hun grondgebied te bereiken,’ zegt Tineke Strik. Ze is onderzoeker bij het Centrum voor Migratierecht aan de Radboud Universiteit en lid van de Eerste Kamer voor GroenLinks.

‘De grenscontroles komen steeds meer buiten Europa te liggen. Vervoerders worden bijvoorbeeld aansprakelijk gesteld als ze mensen zonder de vereiste papieren naar een land brengen. En er zijn afspraken met transitlanden, zoals Libië, Turkije en Marokko, om vreemdelingen uit derde landen terug te nemen. Je ziet dat ze nu zelf migranten vasthouden in detentiecentra, ze het land uit zetten en hun eigen grenzen versterken om deze mensen zo veel mogelijk buiten de deur te houden.’

Ze noemt een recent rapport van Artsen zonder Grenzen, Trapped at the Gates of Europe, waarin ernstige mensenrechtenschendingen tegen illegale migranten in Marokko worden gemeld. ‘Soms werden ze gedumpt in de woestijn tussen Marokko en Algerije, eigenlijk om te sterven. Ik vind dat de EU moreel medeverantwoordelijk is voor dit soort praktijken, vanwege de druk die ze uitoefenen op dit soort landen. Maar de lidstaten doen alsof ze er niets mee te maken hebben.’

gammele bootjes

Ook op zee leidt het strenge grensbeleid tot dramatische situaties. Elk jaar proberen tienduizenden mensen de Middellandse Zee over te steken in vaak gammele bootjes. Duizenden overleven dat niet, zoals bij dit incident in oktober 2013, waarbij een vissersschip 47 mensen redde; dat hadden er volgens een visser meer kunnen zijn, als de kustwacht niet zo strikt aan z'n protocollen had vastgehouden.

Strik deed voor de Raad van Europa onderzoek naar een incident uit 2011. Een rubberboot met 72 mensen, waaronder kinderen, dreef vijftien dagen lang stuurloos rond, zonder eten en drinken. Ze werden voortdurend geobserveerd door grenswachten, maar niemand nam de verantwoordelijkheid om ze te redden. Toen dat uiteindelijk toch gebeurde, waren er nog negen overlevenden. Beluister hier een gesprek waarin Strik uitlegt wat het onderzoek uitwees. Het onderzoeksrapport staat hier.

Hoe kunnen tragedies als deze worden voorkomen? Strik: 'De EU heeft zich onlangs laten adviseren door een zogenoemde Taskforce Mediterranean. Die adviseerde maatregelen om enerzijds de grenzen te versterken, en anderzijds acties om het voor echte vluchtelingen eenvoudiger te maken om asiel aan te vragen, bijvoorbeeld via humanitaire visa die in Afrika worden verstrekt. Maar alleen die eerste aanbeveling werd overgenomen.’ De laatste tijd vinden vooral veel Syrische vluchtelingen de dood op zee. Strik: 'Ze kunnen geen kant meer op. Toch weigert Nederland ze op te nemen.’

De grensbewaking wordt dus steeds verder opgevoerd. Een heilloze weg, vindt Henk van Houtum, hoofd van het Nijmegen Centre for Border Research van de Radboud Universiteit. ‘Het enige effect zal zijn dat er meer slachtoffers vallen onder degenen die proberen binnen te komen. Sommige mensen hebben bijna niets te verliezen, behalve hun leven. Illegale migranten zullen er altijd zijn, ook omdat ze hier welkom zijn bij mensen die graag goedkope werkkrachten willen. De meeste illegale migranten komen trouwens gewoon op een toeristenvisum binnen, en blijven als dat verlopen is.’

De grensbewakers weten dat ook. Ze neigen er daarom naar hun controle-activiteiten uit te breiden naar het binnenland. De grens, zo laat Tegenlicht zien, kan eigenlijk overal zijn. Slimme camera’s, irisscans, automatische gezichtsherkenning en andere technieken rukken overal in de samenleving op en maken het mogelijk te volgen wie zich waar bevindt - en of hij daar het recht toe heeft.

Dat recht, waarop is dat eigenlijk gebaseerd? Feitelijk is het een soort wereldwijd apartheidssysteem, aldus Van Houtum. 'Waar je geboren bent, bepaalt hoe vrij je bent. Er zijn zo’n zestig rijke landen waarvan de inwoners over de hele wereld kunnen reizen. Inwoners van de andere 135 landen kunnen dat alleen als ze visa aanvragen. En die visa, die krijgen ze niet zomaar.’

En dus komen ze illegaal en daarmee produceert de EU haar eigen probleem, wat ze vervolgens probeert tegen te gaan met nog scherper onderscheid en nog strengere grensbewaking. Van Houtum: 'Het is een vicieuze cirkel, waarbij de dodenlijst alleen maar oploopt. Sinds eind jaren tachtig zijn er naar schatting twintigduizend migranten gestorven: de schaamte van Europa'. Waarschijnlijk is dat een onderschatting, want zo hoog stond de teller acht jaar geleden al en deze productie van the Guardian laat zien wat er vervolgens gebeurd is.

In een artikel in De Internationale Spectator van maart 2013 verwoordt Van Houtum het zo: ‘De leuze “eigen volk eerst”, waarbij “eigen” wordt gedefinieerd in termen van bloed- en bodemverwantschap, is dus geen uitzondering of onsmakelijke anomalie, maar staande praktijk. Wat we nationaal veroordelen, namelijk aantasting van artikel 1 van de grondwet, is internationaal de norm.’ Wereldwijde apartheid, dus.