De diepe zuchten die Europa slaakt

Aan grote woorden geen gebrek. ‘Omdat ze de vrijheid waren, zijn ze vermoord’. Onze manier van leven. Wat is dat? Zijn dat de terrassen, de uitgaanscentra, de rosse buurten, de parenclubs, de coffeeshops, de homosauna’s? Schuilt ze nog altijd in de Verlichtingsidealen van Beethoven? Het ingewikkelde is dat er in Europa natuurlijk helemaal geen overeenstemming bestaat over de vraag wat dat is, ‘onze manier van leven’. ‘Onze manier van leven is leeg’, schreef Evangelos Areteos, een Griekse journalist die vanuit Brussel werkt, niet lang na de aanslagen in Parijs. ‘We zitten gevangen in onze ‘decadentie’, in een cultuur van ‘hevig egocentrisme en onmiddellijke beloning’. Precies aan dat besef geeft ook de Franse schrijver Michel Houellebecq op geheel eigen wijze invulling. Wie wil ziet in zijn oeuvre een aanklacht tegen de leegte van de westerse samenleving. In zijn roman Soumission onderwerpt die samenleving zich met relatief gemak aan de islam, blij dat zij eindelijk weer een meester heeft. Hoe ziet dat eruit? Vrouwen krijgen een ondergeschikte rol, zij worden niet langer geacht te werken en de minirok wordt verboden. De werkloosheid daalt, de criminaliteit neemt af en de orde in het land wordt hersteld.

Het toeval wilde dat Soumission precies op de dag gepubliceerd werd waarop de aanslag op Charlie Hebdo plaatshad. Houellebecq stond zelfs in geanimeerde versie op de voorpagina van de editie van die week, compleet met een islamitische feestmuts op z’n hoofd en de eeuwige peuk tussen de vingers. Omdat hij in een eerder interview de islam had weggezet als achterlijk vond de Franse premier het die week van belang om te benadrukken dat Frankrijk niet Houellebecq is. Voor Houellebecq, zonder enige twijfel een van de grootste Europese schrijvers van deze tijd, zijn de Verlichtingsidealen allesbehalve kroonjuwelen. Sterker, achter de filosofie van de Verlichting kunnen we wat hem betreft een groot kruis zetten. De Verlichting staat bij Houellebecq gelijk aan rationalisme en hedonisme. Overgave (soumission) aan de islam zou vanuit die optiek misschien niet eens zo’n gek idee zijn, dat is het sentiment waarmee hij speelt.

In de roman is in 2020 de Moslimbroederschap de grootste partij geworden omdat zij het gematigde alternatief is voor het Front National. Lang niet gek, die orde van de sharia, zou de lezer kunnen denken, en bovendien: tel je zegeningen als polygamie legaal is. ‘We moesten ons bij de feiten neerleggen’, merkt de tot de islam bekeerde rector van de Parijse universiteit op in de roman, ‘nu West-Europa zo’n weerzinwekkende graad van ontbinding had bereikt, was het niet meer in staat zichzelf te redden – net zomin als het antieke Rome dat was geweest in de vijfde eeuw van onze jaartelling’.

Maar wat vermag de kunst in het echte Europa dat, zoals de actrice zegt, in oorlog is?

Daags na de terreuraanslagen in Parijs in november 2015 riep de Italiaanse premier Renzi een zogeheten ’cultuurbonus’ in het leven. Het idee: alle jongeren van 18 krijgen 500 euro per jaar krijgen om te besteden aan cultuur. ‘Wat er in Parijs gebeurde, laat zien dat we verwikkeld zijn in een culturele strijd’, zei hij. ‘Zij vernietigen standbeelden, wij houden van kunst. Zij vernietigen boeken, wij zijn een land van bibliotheken. Zij brengen ons terreur, wij antwoorden met cultuur.’ Kunst en cultuur als contra-terreur dus eigenlijk, als wapen. Visconti of Caravaggio als antwoord op de aanslagen. Een populistisch gebaar dat niettemin appelleert aan die even prangende als ongemakkelijke vraag: wat is dat dan, ‘onze’ cultuur? De cultuurbonus-keuze werd overigens beperkt tot een door het ministerie van Cultuur opgestelde lijst van auteurs, films en concerten. En natuurlijk draaide het uit op een flop. Niet alleen was de aanvraagprocedure nodeloos ingewikkeld, voor veel jongeren zijn theaters en musea het domein van een andere planeet. Voor hen is film Netflix, en muziek Spotify.

De cultuurbonus zou een uitstekend onderwerp zijn geweest voor de oeverloze discussies tussen de patiënten in De Toverberg, het monumentale boek van Thomas Mann. Hij schreef zijn roman aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, in een Europa dat doordesemd was van nationalisme. Het Vooruitgangsdenken had ons, alle verheven idealen ten spijt, aan de rand van de afgrond gebracht.

Juliette Binoche kiest haar woorden zorgvuldiger, maar windt er evenmin doekjes om. ‘It is our obligation to show compassion,’ zei de actrice tijdens een persconferentie tijdens een Hongaars filmfestival afgelopen najaar, ‘we should stop the divorce between the North and the South. If not, we are preparing the future wars’. Binoche, zelf afkomstig uit een Poolse migrantenfamilie, liet zich van ongekend felle kant zien. Hoofddoekjes en sluiers gingen volgens haar wel degelijk samen met feminisme. ‘For some women it’s very much a fashion statement and of their indication of saying ‘Fuck you, I want to dress the way I want, you don't judge me and tell me what to do’. I think it’s as bad from the Western point of view to say ‘don't do this’. It’s for the women to choose.’

Een kleine tweehonderd kilometer ten westen van Miskolc, waar het filmfestival werd gehouden, woont de schrijver György Konrád. Niet meer zo goed ter been, maar nog altijd helder van geest. En nog altijd levend met het motto Een dag niet geschreven is een dag niet geleefd. Uitgerekend hij, het links-liberale geweten van Europa dat met zijn familie de gruwelen van de holocaust overleefde, kon het niet méér met Binoche oneens zijn. Een aanhanger van de rechtse populist Orbán is hij beslist niet, maar op één punt moet Konrád de Hongaarse premier gelijk geven: zijn verzet tegen de komst van grote groepen migranten uit islamitische landen. ‘It hurts to admit it, but on this point Orbán was right,’ vertrouwde de schrijver The New York Times toe. Bevriende auteurs, onder wie veel oud-dissidenten, probeerden hem op andere gedachten te brengen. Zonder resultaat. Voor Konrád, vooral sinds zijn deelname aan de series van Wim Kayzer in de jaren tachtig en negentig ook hier in Nederland genoegzaam bekend, is het niet zo ingewikkeld. Eerst was er het nazisme, toen het communisme, en nu dreigt het islamisme. En de grote groepen vrome moslims, stelt Konrad, zullen niet snel integreren want ‘they don’t consider European culture and humanism superior to their own.’

In zekere zin weerspiegelen György Konrád en Juliette Binoche Thomas Manns personages Naphta en Settembrini. Konrad met zijn betoog om toch vooral niet te veel moslims toe te laten in Europa, Binoche met haar humanistische open armen en haar focus op de gedachte dat we allen migranten zijn, allen afstammend van de eerste homo sapiens in Ethiopië. Hoe dan ook voelen ze zich beiden niet senang als ze door hun stad lopen. Het is dat onbestemde gevoel waarmee die andere Hongaarse schrijver Sándor Márai de dag beschreef waarop Duitsland Oostenrijk binnenviel. Hij schreef: ‘Niemand kon geloven dat de dingen waar we heimelijk bang voor waren, echt zouden gebeuren’. Met de dreiging die in de lucht hangt, en met een groeiend gevoel van onthechting, daalt langzaam maar zeker het besef in dat er iets verloren gaat. Nu, hier, in het Europa waarmee we zijn opgegroeid. Of we nu een Settembrini zijn of een Naphta. En we lijken onvoldoende bij machte het tij te keren. Dat stemt strijdbaar maar ook melancholiek. Het is de snaar die de componist Edward Elgar zo schitterend weet te raken in zijn adagio Sospiri. Hij schreef dat stuk aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, toen de lucht eveneens zwanger was van naderend onheil. De strijkers zwellen aan, maar vlijen ook weer neer in een moment van overgave. De Sospiri zijn de diepe zuchten die Europa slaakt.

Toch is voor de oude Konrád niet alles troosteloos en uitzichtloos. In een essay met de titel Why Europe? schreef hij nog niet zo lang geleden: ‘However, if we are looking for an answer to the question of what holds Europe together, I would say without hesitating: its symbolic culture, the arts, literature, including Europe's religious and secular literature, all of which existed hundreds and thousands of years before our continent’s economic and political alliance.’

Het zou een tekst van Pieter Steinz kunnen zijn, de man op wiens boek onze serie is gebaseerd. Ik zocht op wat Steinz over De Toverberg had geschreven. In Made in Europe noemt hij het boek de Mount Everest van de wereldliteratuur. Ook in zijn laatste boek Leven met ALS, waarin hij andermaal de grote werken uit de literatuur tot zich neemt en ze verbindt aan zijn ziekteproces, wijdt hij opnieuw een kort essay aan het boek. ‘Nee, het ziekenhuis is geen Toverberg,’ schrijft Steinz, dan al zeer ernstig ziek. ‘En toch zie ik één belangrijke overeenkomst tussen mijn Werdegang en die van Manns hoofdpersoon. Als Hans Castorp na zeven jaar onder de hoede van zijn leermeesters uiteindelijk perfect gebildet de berg afkomt, wandelt hij regelrecht de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog in; al die jaren zorg en opvoeding zijn voor niets geweest. Als ik na alle peperdure operaties, honderd soorten medicijnen en weken van liefdevolle verzorging de intensive care verlaat, heb ik nog steeds ALS en zal een lang leven mij niet beschoren zijn. Het is een staaltje ironie waarvoor Thomas Mann zich niet geschaamd zou hebben.’

Daarna sloeg ik Slingerbeweging open, een van de laatste boeken van György Konrád. En daar las ik: ‘Een kunstwerk is een georganiseerde droom, niet al die letters maar de innerlijke serie gebeurtenissen die het in gang zet. De gedachte presenteert zich als een verschijning, de ideeën en hun lichamen komen bij elkaar. Een echt kunstwerk is moeilijk te vergeten, de kunstenaar maakt een raadsel waar je lange tijd naar kunt kijken. Het werk kijkt terug als had het een gezicht, het neemt je op, zoekt je terwijl je je ervoor probeert te verstoppen.’