Waar is het toch ooit zo misgegaan, tussen mens en natuur? Want dat het niet goed gaat met de natuur – en dus ook niet met de mens – dát is wel duidelijk. Maar hoe hangt alle natuurproblematiek eigenlijk samen met hoe wij mensen over de natuur denken?

In acht afleveringen bespreken we boeken die ons natuurbeeld hebben bepaald – of weerspiegelen. Denk aan Rousseau, die terugverlangde naar de natuur van de primitieve mens, of Rachel Carson, de Amerikaanse wetenschapper die voor het eerst de aandacht vestigde op milieuvervuiling.

Van 11 juli tot 29 augustus hoor je De menselijke natuur in OVT, op zondag om 10.00 op NPO Radio 1.

Vanwege de sportzomer zijn we drie weken (25/7-8/8) uit de lucht, maar niet getreurd! Nieuwe afleveringen van deze serie verschijnen elke week wel gewoon als podcast. In die podcast krijg je ook nog eens een kwartier méér te horen, én kun je vast een week vooruit luisteren. Vind deze podcast onder de naam "OVT Zomers" in je eigen podcastapp, of klik op een van de links hiernaast.

Klik op 'open' voor meer informatie over de afleveringen. Onderaan deze pagina vind je na uitzending de afleveringen op een rijtje.

Abonneer je op de podcast

11 juli: #1 De ingeboren natuur
Jan Terlouw over Zhuangzi van Meester Zhuang

18 juli: #2 De romantische natuur
Johan van de Gronden over Vertoog over de ongelijkheid van Jean-Jacques Rousseau

25 juli: #3 De wonderlijke natuur
Dirk-Jan Verdonk over Der Naturen Bloeme van Jacob van Maerlant

1 augustus: #4 De barbaarse natuur
Raoul de Jong over De stille plantage van Albert Helman

8 augustus: #5 De vervuilde natuur
Heleen de Coninck over Silent Spring van Rachel Carson

15 augustus: #6 Voorbij de natuur
Tinkebell over Een Cyborg Manifest van Donna Haraway

22 augustus: #7 Terug naar de natuur
Roger Cox over Into the wild van Jon Krakauer

29 augustus: #8 De bovennatuurlijke natuur
Chihiro Geuzebroek over Gun Island van Amitav Ghosh

De menselijke natuur #1: De ingeboren natuur

Jan Terlouw over Zhuangzi van Meester Zhuang

Meester Zhuang, een van de grondleggers van het Taoïsme, leefde in de vierde eeuw voor Christus. Een tijd van constante oorlog in China, waarin hij in zijn geschriften, die bekend staan als de Zhuangzi, vol nostalgie terugkeek op een eerdere oertijd.

Volgens Zhuang is de mens het spoor bijster geraakt toen die op het idee kwam dat de natuur te verbeteren viel, door kennis te verwerven en zich met zaken als beschaving bezig te houden. Hij verlangt terug naar de natuur. Waarmee hij de oorspronkelijke en ongekunstelde staat van de dingen bedoelt: het ongerepte.

Schrijver Jan Terlouw en filosoof Thomas Muntz gaan op zoek naar de paradijselijke natuurstaat van weleer.

De menselijke natuur #2: De romantische natuur

Johan van de Gronden over Vertoog over de ongelijkheid van Jean-Jacques Rousseau

‘Alles is goed zoals het uit handen van de schepper komt en raakt verdorven in handen van de mens’, zo schreef de beroemde filosoof Rousseau. In zijn Vertoog over de ongelijkheid zet hij de natuur en de natuurmens op het voetstuk waar hij zijn geciviliseerde tijdgenoten van af schopt. Maar wat is dan eigenlijk de kwaliteit die de natuur in zich draagt?

Voormalig directeur van het Wereld Natuur Fonds Johan van de Gronden en filosoof Thomas Muntz bekijken de hoge muur die Rousseau tussen beschaving en natuur optrekt.

De menselijke natuur #3: De wonderlijke natuur

Dirk-Jan Verdonk over Der Naturen Bloeme van Jacob van Maerlant

Huilende krokodillen, eenhoorns, draken, zachtaardige steuren, en de geneeskrachtige werking van fijngewreven hazenlongen. Rond 1350 schrijft Jacob van Maerlant de eerste natuurencyclopedie voor het Nederlandse taalgebied, Der Naturen Bloeme, waarin tal van wonderlijke dieren opduiken. Maerlant maakt geen onderscheid tussen fabel en werkelijkheid, zo lijkt het. Geloofden de middeleeuwers soms echt in het bestaan van de eenhoorn?

Dierenrechtenactivist Dirk-Jan Verdonk en huisfilosoof Thomas Muntz vragen zich af of onze eigen categorisering van de natuur ook zodanig zal verjaren dat we er over duizend jaar hard om zullen lachen.

De menselijke natuur #4: De barbaarse natuur

Raoul de Jong over De stille plantage van Albert Helman

Raoul de Morhang is de hoofdpersoon in de roman De stille Plantage uit 1931 van Albert Helman. Deze christelijke idealist wil een humane slavenplantage beginnen in de West, maar zijn utopische experiment loopt slecht af. Hij stuit op de stille, hardnekkige tegenstand van de geheimzinnige natuur. 

Maar neemt de natuur wraak op de naïeve koloniaal? Of toont dit boek dat natuur en mens onvermijdelijk elkaars vijand zijn?

Schrijver Raoul de Jong en filosoof Thomas Muntz bespreken Morhangs gevecht met de wildernis.

De menselijke natuur #5: De vervuilde natuur

Heleen de Coninck over Silent Spring van Rachel Carson

In Silent Spring sloeg de Amerikaanse biologe Rachel Carson alarm over hoe misbruik van pesticiden de gezondheid van ons milieu én onszelf bedreigde. Het boek had een enorme impact, vooral in Amerika, waar het leidde tot een verbod op DDT en de oprichting van de Environmental Protection Agency.

Klimaatwetenschapper Heleen de Coninck en filosoof Thomas Muntz bespreken de gevaren van de techniek in handen van de mens met een achterhaald natuurbeeld: schuilt achter al dat overmatig gifspuiten de aanname dat we de natuur kunnen beheersen?

De menselijke natuur #6: Voorbij de natuur

Tinkebell over Een Cyborg Manifest van Donna Haraway

We zijn allemaal hersenschimmen, getheoretiseerde en gefabriceerde hybriden van machine en organisme. Wij zijn kortom cyborgs.' Aldus Donna Haraway, in haar Cyborg Manifesto. Een tekst uit 1985 waarin ze blijmoedig het Westerse hokjesdenken ten grave draagt. Weg met dat denken in cultuur versus natuur, mens versus dier, mens versus machine, man versus vrouw, en beschaafd versus primitief. Het manifest is, zoals ze zelf schrijft: 'een pleidooi voor het plezier dat het doelbewust verwarren van grenzen oplevert, en voor verantwoordelijkheid bij het construeren ervan.'

Kunstenares Tinkebell en filosoof Thomas Muntz zoeken minstens zo blijmoedig de grenzen van ons eigen hokjesdenken op.

De menselijke natuur #7: Terug naar de natuur

Roger Cox over Into the wild van Jon Krakauer

Chris oftewel Alexander Supertramp, zoals hij zichzelf noemt, is de hoofdfiguur uit Into the Wild, het boek over de jongeman die één wil worden met de wildernis in Alaska (en die velen natuurlijk ook kennen van de gelijknamige film van Sean Penn). Helemaal alleen, met niets dan een zakmes, een rammelend geweer, en een paar zakjes rijst, trok hij de wildernis in om, zoals hij schrijft, ‘het onechte wezen in jezelf te doden’.

Klimaatadvocaat Roger Cox en filosoof Thomas Muntz vragen zich af: wat hoopte Chris te leren van de onverbiddelijk natuur? Wat drijft mensen als Chris de wildernis in?

De menselijke natuur #8: De bovennatuurlijke natuur

Chihiro Geuzebroek over Gun Island van Amitav Ghosh

Deen Datta wil zich niet voegen naar de stereotypen die er over Indiërs bestaan. 'Ik ben niet religieus en ik geloof niet in het bovennatuurlijke', benadrukt hij aan het begin van Gun Island.

Maar al snelt tuimelt Deen Datta als een Alice in Wonderland door een eigenaardige wereld die zijn denken op losse schroeven zet. Een wereld vol plotseling oprukkende bosbranden, dolfijnen op drift, en een wegzinkend Venetië. Het is in feite de verwarde wereld waar wij ook in leven: een wereld in klimaatcrisis.

Net als Deen buigen ook klimaatactivist Chihiro Geuzebroek en filosoof Thomas Muntz zich over de vraag: hoe moeten we over de natuur denken, als die zich steeds onnatuurlijker gaat gedragen?

Colofon

Tune: J.P. Geersing
Illustraties: Enzo Pérès-Labourdette
Research: Julie Blussé, Thomas Muntz, Marian van der Pluijm, Jos Palm

uitgezonden afleveringen