Van fotograaf tot journalist: wie kiest de beelden die we zien?

Journalisten, fotografen, verslaggevers en andere mediamakers staan op 10 juli in Den Haag klaar voor een debat over het gevallen kabinet. Tegen verwachting van velen in, doet Rutte een opvallende aankondiging vooraf: hij stopt. In de uren daarop ziet Nederland eindeloos pushmeldingen, liveblogs, nieuwsberichten en achtergrondartikelen met daarbij een foto van Rutte.

Op de voorpagina van de Volkskrant staat op dinsdag 11 juli een foto van Rutte op de rug gefotografeerd met daarbij de krantenkop ‘Het tijdperk van Rutte is voorbij’. ‘Een man die we in een oogwenk ook aan zijn rug herkennen in een trappenhuis, maar ook iemand die de hoek omgaat, en uit beeld zal verdwijnen. Een moment dat banaal en historisch tegelijk is,’ schrijft de Volkskrant. 

De Telegraaf kiest voor een dankbare Rutte met zijn hand op zijn hart op de voorpagina. NRC plaatst een foto waarop hij lachend in de auto zit. NU.nl beeldt Rutte af als een leider diep in gedachten verzonken. Ieder medium kiest zijn eigen beeld, maar hoe en waarom? En in hoeverre bepalen de media met hun keuzes ons beeld van de geschiedenis?

Politiek verslaggever bij NU.nl, Edo van der Goot, is samen met een collega bij de toespraak. Het was in de eerste minuten chaotisch, vertelt hij. ‘We zagen dit allemaal niet aankomen. Op dat moment draait het echt om de headline.’ Het nieuws moet zo snel mogelijk verspreid worden. Het eerste bericht dat Van der Goot plaatst, komt online zonder foto. ‘Dat doen we alleen in uitzonderlijke gevallen. Dit was zo heftig dat we het gelijk online wilden zetten. Later heeft de centrale redactie in Hoofddorp er een foto bij geplaatst van het Algemeen Nederlands Persbureau [ANP].’

‘Het beeld bij een nieuwsbericht heeft net zoveel impact als de kop erboven, misschien wel meer eigenlijk,’ zegt Van der Goot. NU.nl heeft dagelijks rond de vier miljoen bezoekers. Het platform en de medewerkers zijn zich bewust van hun invloed. ‘We kiezen nooit voor uitschieters of gekke foto’s. We willen vooral niet sturend zijn.’

Een keuze voor beeld bij nieuwsberichten begint natuurlijk bij de fotograaf die de foto maakt. Dagelijks zijn er maar liefst 50.000 tot 70.000 nieuwe foto's beschikbaar in de beeldbank van het ANP. De meest gedownloade foto deze dag bij het ANP is het beeld van Rutte die wegloopt uit de kamer met een tas in zijn hand. Ook de foto waarop hij zwaait is veel gekozen, vertelt Remko de Waal, vaste fotograaf voor het ANP. Eigenlijk een heel letterlijke weergave in beeld van Rutte die ‘vertrekt’.

Van De Waal alleen staan er al 5584 foto’s van Rutte in de beeldbank. De Waal was ook aanwezig bij de aankondiging op 10 juli. Hij gaat op zo’n belangrijk moment ‘aan’ als fotograaf. ‘Nu moeten we gas geven,’ denkt hij. ‘Je zoekt naar de momenten die vertellen wat er gebeurt en wat dit betekent. Ik wilde niet uitsluitend een lachende Rutte op de foto, maar juist ook Rutte met een serieuze en bedenkelijke blik.’ 

Waarom? Rutte is zich heel bewust van alle camera’s die op hem gericht zijn. De Waal ging meerdere keren mee op buitenlandse reizen en handelsmissies van Rutte. ‘Je leert hem een beetje kennen en je weet dat hij een achtste zintuig heeft voor beeld. Hij weet precies wat wel en niet leuk op foto’s staat.’ Ook als Rutte aankondigt te stoppen in de politiek, blijft hij lachen. ‘Hij lijkt te willen uitstralen dat het allemaal niet zo erg is: ‘Prima, alles onder controle.’ Als fotograaf zoek je tussendoor toch een moment waarop hij wel even lijkt te beseffen wat er allemaal gaande is.’

Later die middag schrijft politiek verslaggever Van der Goot een profiel over Rutte. Hij zoekt een neutraal beeld en vindt een foto van ANP, waarschijnlijk genomen tijdens het debat dat volgde op de aankondiging. ‘Rutte kijkt peinzend omhoog. Ik stelde me voor wat er op dat moment door zijn hoofd ging: ‘Dit was blijkbaar het moment dat ik mijn afscheid aankondigde na dertien jaar.’ Bij een normaal debat had ik zo’n foto nooit gekozen. Dan zou ik zijn gegaan voor een actiefoto waarop Rutte iets met zijn handen doet zodat je als lezer snapt dat hij in debat is en zich verdedigt.’

De politiek verslaggever kiest dus voor een serieuze foto. ‘Rutte werd min of meer gedwongen het initiatief te nemen. In een interview een half jaar geleden liet hij nog doorschemeren dat hij wel door wilde. Een vrolijke foto vond ik daarom niet helemaal passend. Ik zocht een overpeinzende Rutte, een beetje meewarig. Hij stopt met iets wat hij heel graag doet, anders hou je het niet zo lang vol.’

De Waal fotografeert samen met een collega. ‘Veel media hebben liveblogs en willen zo snel mogelijk publiceren. Met zijn tweeën kunnen we de foto’s snel opsturen. Eén iemand verwerkt snel zijn foto’s, terwijl de ander de wacht houdt en fotografeert. Zo wisselen we elkaar af.’

Bij NOS gaat het in eerste instantie ook om snelle verspreiding. ‘Bij zo’n onverwachte aankondiging wil je gelijk een foto van het moment van de aankondiging zelf. Vlak daarna draait het juist meer om video, omdat je wil laten zien hoe het precies is gegaan,’ vertelt Gerard de Kloet, chef bij NOS 24 uur / NOS online. ‘De foto die we kiezen moet het nieuws uitstralen en aansluiten bij de toon van het artikel. Variatie is ook heel belangrijk, zeker bij ontwikkelend nieuws: je wilt niet de hele dag hetzelfde soort beeld van Rutte op je voorpagina hebben.’

Wanneer Rutte na zijn toespraak naar buiten loopt, vangt een haag van pers hem op. Het is dringen geblazen, herinnert De Waal zich. ‘Op zo’n moment ga je je collega’s fotograferen. Ik maakte een foto van achteren, Rutte op de rug en daarachter al die cameraploegen, journalisten en fotografen met een strakke blik. De pers geeft urgentie aan het beeld. Door al die camera’s op de achtergrond, zie je dat er iets belangrijks gebeurt.’

De Waal probeert in zijn foto’s het vertrek van Rutte te visualiseren. ‘Wat is de boodschap? Je zoekt naar momenten waarop je begrijpt wat er gebeurt.’ Hij weet dat op zo’n moment veel media afhankelijk zijn van de beeldbank van ANP omdat ze niet de gelegenheid hebben om zelf een fotograaf te sturen. Hij verplaatst zich in de afnemers. ‘Zo proberen we een brede selectie online te zetten. We weten ook dat kranten liever foto’s hebben van buiten de plenaire zaal dan binnen, want altijd maar die gele bankjes is heel saai. Dat is een uitdaging.’

Het geplande debat na de aankondiging van Rutte levert de leukste plaatjes op volgens De Waal. ‘Verschillende kamerleden lopen langs bij Rutte in ‘zijn vak’ om even een hand te geven. Rutte geeft een handkus aan Mirjam Bikker en houdt zijn hand op zijn hart wanneer iemand iets aardigs tegen hem zegt. De hele sfeer slaat om: van ‘we pakken Rutte aan over de val van het kabinet’ naar ‘Rutte haalt zelf de angel eruit’.’

Media kiezen - naast de serieuzere foto’s - massaal voor barmhartige beelden van Rutte. Opvallend, vindt De Waal. ‘Het kabinet is net gevallen, daar balen veel mensen van. Toch kiezen media voor een foto met die hand op het hart, zoals de voorpagina van De Telegraaf.’

Zijn journalisten bewust bezig met beeldvorming en eventuele invloed op hoe een historische gebeurtenis herinnerd zal worden? ‘Als één van de leidende nieuwsmedia draag je journalistieke verantwoordelijkheid, ook in de keuze van het bijbehorende beeld,’ zegt NOS-chef De Kloet. ‘Ik denk niet dat wij de geschiedenis vormen qua beeld, maar je weet wel waar je werkt. Over elke keuze die we maken wordt nagedacht.’

‘De krant van vandaag is de eerste vorm van geschiedschrijving van morgen,’ zegt Martijn Kleppe. Hij deed jaren onderzoek naar de verbeelding van de geschiedenis en het dagelijkse nieuws. ‘Media worden bestudeerd door de geschiedschrijvers van de toekomst. Maar nieuws is vluchtig en de krant is maar één van de vele media. Daarnaast komen er in deze tijd vele beeldenstormen op ons af.’

Kleppe noemt drie belangrijke kenmerken van een iconische foto: veel mensen kennen deze, de foto is generatie-overstijgend en het staat voor een groter verhaal. In het collectieve, visuele geheugen zijn een aantal belangrijke politieke beelden, zegt Kleppe. ‘Denk aan de ‘at your service’-foto van Pim Fortuyn. Op de foto - genomen na zijn toespraak op het Leefbaar Nederland-congres waar hij tot lijsttrekker wordt verkozen - houdt hij plechtig zijn hand tegen zijn voorhoofd. Een ander voorbeeld is de foto van Dries van Agt en Hans Wiegel uit 1977. In een restaurantje in Den Haag smeden zij samen een nieuw kabinet.’ 

‘Beeldredacteuren en journalisten hebben een belangrijke filterfunctie, een poortwachtersfunctie. Zij selecteren een bepaald beeld,’ zegt Rutger van der Hoeven. Hij schrijft voor de Groene Amsterdammer, is docent geschiedenis aan de Universiteit Utrecht en bestuurslid van het Nederlands Fotogenootschap. ‘Gek genoeg is het niet af te dwingen of een foto iconisch wordt. Foto’s die meteen als iconisch worden aangewezen, worden dat vaak niet. Terwijl foto’s die over het hoofd worden gezien dat soms wel worden. Daar komt bij dat maar heel weinig foto’s het collectieve geheugen bereiken. Het moet een onontkoombare foto worden. Journalisten hebben invloed maar zijn ook maar een speler in dit ingewikkelde spel.’

Of tussen alle foto’s van Rutte een iconisch beeld zit, betwijfelt Van der Hoeven. ‘Er zijn niet zo veel iconische foto’s en het vertrek van Rutte is geen fotogenieke gebeurtenis.’ Kleppe concludeert: ‘Vaak denken mensen dat beeldvorming niet verandert. Maar eigenlijk is beeldvorming superdynamisch. Wat wordt het dominante verhaal? Gaat het over tien jaar nog over MH17 of de toeslagenaffaire? Hoe gaan we Rutte herinneren en hoe kennen onze kinderen Rutte? Dat proces gaat zich nu manifesteren.’