'Pas wet aan om dakloosheid te voorkomen'

In een nieuw advies aan het kabinet stelt Divosa, vereniging van gemeentelijke leidinggevenden in het sociaal domein, voor de wet te wijzigen. Het moet voor hoofdbewoners met een bijstandsuitkering makkelijker worden kwetsbare jongvolwassenen onderdak te bieden, zonder de angst hier financieel op in te leveren.

Mensen in de bijstand kunnen op hun uitkering worden gekort als ze hun woning delen met een volwassene van 21 jaar of ouder. Het idee daarachter is dat samenwonen goedkoper is. Die regel – de kostendelersnorm – heeft echter ook een keerzijde. Hulpverleners vertelden eerder aan Argos en online tijdschrift Vers Beton dat alleen al de angst voor korting op de uitkering ertoe leidt dat ouders hun volwassen kinderen aansporen het huis te verlaten. Daarbij vormt dit voor mensen met een uitkering een drempel om jongeren in huis te nemen. Niet voor niets noemen tegenstanders de bepaling ‘een samenwoonboete’.

Ook gemeenten worstelen met de uitvoering. Ze mogen individuele uitzonderingen maken om schrijnende situaties te voorkomen, maar maken daarvan doorgaans nauwelijks gebruik, bleek uit een rondgang door Argos. In opgaven over de aanpak van het stijgende aantal dak- en thuislozen aan het ministerie van Volksgezondheid hekelen gemeenten de kostendelersnorm. Zo schrijft de gemeente Amersfoort: ‘De kostendelersnorm zorgt ervoor dat minder mensen in het netwerk bereid zijn (tijdelijk) onderdak te bieden. Hierdoor komen o.a. jongeren onnodig op straat te staan.’

Divosa sprak op verzoek van het ministerie met veertien gemeenten over de belemmeringen die zij ervaren bij de hulp aan dak- en thuisloze jongeren en stelde een ‘handreiking’ op, waarin staat wanneer en hoe gemeenten de norm mogen aanpassen om jongeren te helpen. Toch is dit niet genoeg, zegt Divosa-voorzitter Erik Dannenberg in gesprek met Argos. Gemeenten lopen tegen de grenzen van de wet aan.

Volgens Dannenberg pakt de kostendelersregel soms ‘ronduit hard’ uit bij mensen in kwetsbare posities. Hij geeft het voorbeeld van een moeder die haar verslaafde kind weer terug in huis haalde. Ze stak haar laatste spaarcenten in haar zoon. ‘Ze schopte het foute volk van hem af, zorgde en dat hij weer goed te eten kreeg en dat hij weer naar school ging. En dan van de overheid een briefje krijgen met: uw huishoudsamenstelling is gewijzigd. Wilt u even een heleboel geld terugbetalen? Dan pakt een regel uit op een manier die nooit de bedoeling kan zijn.’

Met de wetswijziging die Dannenberg voor ogen heeft wordt de hoofdhuurder van de woning uitgezonderd van de kostendelersnorm. Niet afschaffen dus, maar een ‘light’ variant van de huidige wet. ‘Het uitgangspunt is: kan elke jongen en elk meisje in het land – ook al heb je beroerde thuisomstandigheden gehad of heb je in zorg gezeten – een normaal maatschappelijk bestaan opbouwen? Eten en drinken kunnen kopen en het openbaar vervoer kunnen betalen om naar school en je vrienden te gaan: dat is waar het om gaat. Vervolgens moet je dat in wetteksten gieten.’

Op dit moment kunnen gemeenten in individuele gevallen al tijdelijk een uitzondering maken op de regel. Het uitzonderen van hele groepen, dakloze jongeren bijvoorbeeld, mag niet. Grote gemeenten passen die individuele uitzonderingsmogelijkheid – ‘maatwerk’ zoals dat in beleidstaal heet – doorgaans nauwelijks toe. Dat ligt volgens Divosa vooral aan de tijdelijkheid van die maatregel. De wachtlijsten voor woonruimte zijn vaak langer dan een jaar en met zo’n tijdelijke ontheffing zitten jongeren alsnog in een onzekere situatie terwijl ze juist gebaat zijn bij stabiliteit.

Daar komt nog bij dat gemeenten bang zijn voor uitkeringsfraude en precedentwerking als zij veel maatwerk toepassen, legt Dannenberg uit. ‘Als je het voor één burger in bepaalde omstandigheden doet, kun je moeilijk ‘nee’ zeggen tegen de andere vijftig, honderd of driehonderd die op de stoep kunnen staan.’ Of de voorgestelde wetsaanpassing die angst wegneemt, moet blijken.

Esmé Wiegman – directeur van de brancheorganisatie voor maatschappelijke opvang Valente – reageert verheugd op het voorstel van Divosa. ‘In deze tijd van toenemende dakloosheid en woningnood ligt het voor de hand om mensen aan te moedigen een huis te delen en niet om hen daarvoor te straffen met een korting op de uitkering.’ Wiegman zegt het advies om de kostendelersnorm aan te passen ‘volmondig’ te steunen en hoopt dat het kabinet dit in 2021 ‘met voorrang’ oppakt.

De ministeries van Volksgezondheid (VWS) en Sociale Zaken (SZW) laten desgevraagd weten 'blij' te zijn met de handreiking van Divosa. SZW, dat verantwoordelijk is voor de kostendelersnorm, zegt in oktober een inhoudelijke reactie naar de Tweede Kamer te sturen.

Het advies van Divosa komt in een precaire periode voor gemeenten, die kampen met flinke financiële tekorten. Kunnen gemeenten het prijskaartje van zo’n wetswijziging, namelijk: meer mensen met een volledige uitkering, wel dragen? Daarover maakt Dannenberg zich niet zoveel zorgen. ‘Ondanks het gebrek aan woningen staan er ontzettend veel kamers leeg in ons land. Op het moment dat je die woonruimte toegankelijk maakt voor dit soort jongeren dan bespaar je ook veel geld voor opvang en begeleiding.’

Juist het inzetten van die beschikbare woonruimte is volgens Divosa belangrijk om dakloosheid terug te dringen. Dannenberg: ‘Het is een gigantisch probleem dat er zoveel dak- en thuislozen zijn en dat dit aantal maar blijft stijgen. Dus dan kan je onmogelijk volhouden dat al het beleid zoals het nu draait, deugt.’