-----------------------------------------------
Dwars door Afrika
vanaf zondag 7 september, 20.15 - 21.05 uur op NPO 2 plus extra aflevering online
-----------------------------------------------
Afrika wordt als laatste continent veroverd door het kapitalisme. Dat levert spanningen op, zegt Bram Vermeulen, te zien in de serie Dwars door Afrika.
Na vijf jaar en twee tv-series in Turkije is Bram Vermeulen (40) terug in het land waar hij zijn journalistieke carrière begon: Zuid-Afrika. Vanaf zondag 7 september is hij te zien in de serie Dwars door Afrika, die zich afspeelt in Zuid-Afrika, Zimbabwe, Zambia en Angola. Met regisseurs Stefanie de Brouwer en Doke Romeijn maakte hij negen delen, waarvan er een alleen op internet te zien zal zijn. Ik spreek Bram als hij een paar dagen doorbrengt in Amsterdam, vlak voor de opnamen in Angola.
Je ging in 1996 als student journalistiek naar Zuid-Afrika. Viel je er als een blok voor?
Ja. Het land barstte van de mooie verhalen, mooie landschappen, mooie mensen. Het was twee jaar na de afschaffing van de Apartheid. Dus er waren nog heel veel rauwe verhalen. Ik kan me nog herinneren dat ik achterin de pick-up truck lag van een boer. Ik keek omhoog en ik had nog nooit zo’n blauwe lucht gezien, het had nog nooit zo lekker geroken… Het zijn vreselijke clichés, ik weet het, maar het was echt zo. Ik dacht: hier wil ik zijn!
Hou je van heel Afrika, of vooral Zuid-Afrika?
Ik hou ook van Zimbabwe, en ik vind Zambia heel interessant. Angola is heel boeiend, maar het is er wel veel moeilijker werken dan in al die andere landen. In Angola heb je vijfhonderd jaar Portugese bureaucratie, met regels voor álles, en daar kwam vervolgens nog dertig jaar Marxisme overheen. Terwijl normale Afrikaanse bureaucratie al behoorlijk erg is.
Mag je heel Afrika eigenlijk wel over één kam scheren?
Nou, je moet er inderdaad wel een beetje voor uitkijken dat je Afrika niet als één onderwerp behandelt. Al die landen hebben een eigen karakter, de bewoners van die landen hebben specifieke karaktereigenschappen. Regio’s kunnen enorm verschillen. West-Afrika zit echt totaal anders in elkaar dan het zuiden. Maar ja, voor NRC Handelsblad cover ik het hele continent samen met Koert Lindijer in Nairobi, en voor de NOS doe ik Zuid-Afrika en Zimbabwe. Ik moet dus wel een brede blik hebben. En hoe moet ik anders Zambia, Zimbabwe, Angola en Zuid-Afrika in één adem noemen?
‘Dwars door zuidelijk Afrika’ bekt niet zo lekker…
Nee, precies.
Even terug naar Zuid-Afrika. De Apartheid is al twintig jaar geleden afgeschaft. Speelt dat nu nog een grote rol?
Nee. Naar mijn gevoel heeft het land behoefte aan een nieuwe tijdlijn, één waarbij niet alles voortdurend wordt afgemeten aan de Apartheid. Je zou ook iets anders als uitgangspunt kunnen nemen. Bijvoorbeeld Marikana, waar de politie in augustus 2012 34 mijnwerkers heeft doodgeschoten. (zie ook de documentaire Mijnwerkers onder vuur, red.) Een enorme schok. De politie van het ANC, dus van Nelson Mandela, die het vuur opent op de arbeiders. Hoe heeft het zo ver kunnen komen? Dan heb je het over verloren idealen, over een regering die met big business in bed ligt. De vicepresident van het ANC, Cyril Ramaphosa, zat ook in de raad van bestuur van de Lonmin mijn, waar die mijnwerkers zijn doodgeschoten. Hij was vakbondsman, hij zou de opvolger van Mandela worden. Dat ging niet door en toen is hij het zakenleven in gegaan. Hij is nu een van de grootste mijntycoons van Zuid-Afrika, én dus vice-president van het ANC – van de partij en ook van het land. Die belangenverstrengeling is weliswaar niet illegaal…
Maar jij vindt het wel een teken aan de wand dat…
Ja natuurlijk. Hij is een oud-communist! De rücksichtslosheid waarmee… die mijnwerkers zijn gewoon afgemaakt. Dat zit in onze documentaire. Het beeld is bekend: die mijnwerkers rennen ineens massaal op de politie af, en daar staan die camera’s ook, en dan openen zij het vuur. Dus lijkt het alsof de politie wordt aangevallen. Maar wat er in feite gebeurt, is dat ze wegrennen. De politie heeft namelijk traangas achter die mijnwerkers gegooid. Ze hebben de pantserwagens zo opgesteld dat er een soort tunnel ontstaat, en aan het einde van die tunnel staat gewoon een executiepeloton. Bam, bam, bam, bam. En zelfs daarna, nadat die eerste meute is gestopt, worden mensen nog met schoten in het hoofd geëxecuteerd.
Dat doet natuurlijk heel erg denken aan vroeger, de strijd tegen apartheid.
Jaha. Maar het ís geen vroeger. Dat is het ‘m juist. Het is een soort onvermijdelijke botsing tussen de belangen van de grote bedrijven en de onoplosbare armoede. En die onrust onder mijnwerkers, en boerenknechten die na twintig jaar verdorie nóg niks hebben. Die willen over het Zuid-Afrika van nu praten. Die slaventoestand, daar willen ze gewoon voorbij.
Dat speelt overal ter wereld wel, denk ik.
Ja. Kijk, in Nederland ben je je er niet zo van bewust, maar er gaat echt iets heel erg mis. Al die demonstraties en protesten, al die vlammetjes die overal ontwaken, of het nou Athene is, of zelfs Syrië, of Zuid-Afrika. Of Turkije, met z’n enorme projecten met projectontwikkelaars die koste wat kost door moeten gaan, of het volk er nou tegen is of niet. Dat komt steeds op het zelfde neer. En daarom moet je die conflicten ontzettend goed in de gaten houden. Omdat ze iets zeggen over de wereld waarin wij leven. It’s gonna bite us in the bum.
Zit dat ook in de serie? Wat kunnen we verwachten?
Die gaat in principe over: Afrika groeit, Afrika boomt, Afrika is het laatste continent dat door het kapitalisme wordt veroverd. Wat betekent dat, welke verhalen liggen er achter de cijfers? Dus we reizen van platinamijnen in Zuid-Afrika naar diamantvelden in Zimbabwe, van kopermijnen in Zambia naar de olie in Angola.
Afrika als plek van de bodemschatten?
Ja. Maar ook andere dingen. Zoals de rijkste man van Zimbabwe, die zegt: het werkt wel, het werkt wel, Zimbabwe werkt wel! Kijk maar! Ik ben het levende bewijs dat dit land werkt! En hij opent zijn klerenkasten en daar liggen honderden hemden, nog in plastic. En dan zeg ik: maar waarom koop je ze als je ze niet draagt? ‘Because I can!’ En een schoenenkast waarin meer schoenen stonden dan Imelda Marcos had. Een Rolls Royce, Bentley, Mercedes, Humvee… heel leuke scenes om naar te kijken. Die man was namelijk zo onbeschaamd rijk. En hij zei ook steeds: ik ga niet leven volgens wat de andere mensen van me denken! Ik doe het gewoon! Ik koop, ik koop…
Maar had hij ook politieke connecties?
Hij is de neef van Mugabe, maar als je daarnaar vraagt, zegt hij: Nee, ik heb het helemaal op eigen kracht gedaan! En ik geloof het nog ook. Dat we hebben kunnen draaien in Zimbabwe is trouwens echt uniek.
Dat kon nooit?
Nee, er mocht niks. Nu de partij van Mugabe de laatste verkiezingen heeft gewonnen, zijn ze wat soepeler geworden. Daarom hebben wij een accreditatie gekregen. Ik was er wel eerder geweest, maar dan undercover. Dan zie je overal gevaar. Iedereen is een spion, iedereen kan je naar de gevangenis sturen. De macht wordt een soort zevenkoppig monster. En nu kom ik erachter dat die macht, tja, dat zijn ook maar jongens zoals jij en ik. Die ook balen van de economische situatie. En die ook fouten maken. We waren op een gegeven moment aan het draaien in de diamantmijnen, dat hadden we geregeld via het hoogste kantoor van de president. Mensen van het ministerie van mineralen waren met ons meegereisd, maar toch werd na de opnamen dat diamantbedrijf ineens binnengevallen door de militaire inlichtingendienst. En die zeiden: wat is hier aan de hand! Wie heeft hier toestemming voor gegeven! Met de vuist op tafel. En toen ontstond er dus een heel interessante situatie, waarbij de mensen van het ministerie zich rot schaamden voor de mensen van security. Dan zie je ineens: verrek! Die macht in Zimbabwe, dat zijn allemaal verschillende lagen die met elkaar concurreren, die elkaar helemaal niet begrijpen… dus da’s heel interessant. En überhaupt, dat je de diamantvelden mag filmen, waarvan we allemaal weten dat de generaals zich daarmee verrijken… een heel gevoelig onderwerp. Konden we filmen. We zijn op de thee geweest bij de minister van informatie, gevreesd door álle buitenlandse correspondenten. We hebben ministers gevraagd: hoe veel boerderijen heeft u? En bent u dan wel eens op uw boerderij? ‘Nee, ik doe het per mobiele telefoon.’ Dus dat zijn allemaal bijzondere beelden.
Je vertrekt straks naar Angola. Wat ga je daar doen?
We gaan weer op een trein, dat hebben we in Zambia ook gedaan. Per trein reizen is fantastisch. Er gaat een trein die door de Portugezen honderd jaar geleden is gemaakt, van de Atlantische Oceaan dwars door het land naar de kopermijnen aan de andere kant. Dat spoor is door oorlog verwoest, verroest, het bestond gewoon niet meer, en dat wordt nu opnieuw aangelegd door de Chinezen. De trein rijdt weer.
Chinezen, die komen we vaker tegen in de serie.
Ja, die zijn heel actief, ze leggen veel infrastructuur aan in ruil voor grondstoffen. Dat zie je bijvoorbeeld ook in de aflevering die alleen op internet te zien zal zijn: waar de Nederlandse ontwikkelingswerkers vergeefs probeerden een kanaal uit te baggeren, bouwen de Chinezen nu een enorme brug.
Als je na deze nou nog een tweede serie over Afrika zou kunnen maken, wat zou je daar in willen doen?
In elk geval Nigeria. Er zijn stemmen binnen de VPRO die dat te gevaarlijk vinden. Maar dat zou ik echt fantastisch vinden. Daar gebeurt zo veel.
Is gevaar voor jou zelf geen issue dan?
Nee. Tenminste, je moet niet overdrijven. Je leest nu dat er mensen worden ontvoerd in Nigeria. Ja hallo, dat gebeurt ook al dertig jaar!
Je bent nooit zelf ontvoerd?
Eh, nee. Wel vastgehouden, maar nooit ontvoerd.
Vastgehouden door wie?
Nou, ik had het laatst nog. Ik maakte een filmpje voor de VPRO website, in Zambia. Daar zat een Nederlandse jongen in een gevangenis, had ik gehoord. Dus ik stap uit mijn auto, pak mijn camera en ga die gevangenis filmen. En word onmiddellijk gearresteerd – kom maar mee - en naar die gevangenis afgevoerd. Dus ik dacht echt ‘Oh jee, dadelijk zit ik hier met die gast, in de gevangenis!’ Ik wist me er een beetje uit te lullen, en daarna ben ik toch met de camera onder m’n arm gaan filmen. Net toen ik dacht: nou, ik heb de buit binnen… werd ik weer door de directeur geroepen. ‘We hebben een heel groot probleem,’ zei die. ‘Jij hebt gefilmd. Dat is een misdaad, hier in Zambia. Daar kan ik je voor in de gevangenis gooien.’ Ik probeerde het nog met: nee joh, nee, ik heb niks gefilmd. Hier, kijk maar! ‘Mijn agent heeft het gezien. Geef me die beelden.’ Ja, toen kon ik me er natuurlijk niet meer uit liegen. Dus toen zei ik oooooh, je bedoelt díe beelden! Ah, stom van mij. Maar gelukkig snapte hij het apparaatje niet, dus toen heeft hij alleen het eerste beeld gedelete, en godzijdank niet het interview.
--------------------------------------------------------------------
Op vpro.nl/buitenland vind je heel veel extra’s rond de serie, waaronder de exclusieve aflevering over de teleurstellende resultaten van tientallen jaren Nederlandse ontwikkelingshulp in Zambia, een video-interview met fragmenten uit de serie en het filmpje dat Bram in de gevangenis maakte: Bent u gelukkig? (deel 2). Na elke tv-aflevering (na uitzending ook op de site te zien) blikt Bram met een aantal fragmenten vooruit op de volgende. Op 11 oktober komt hij voor een live event naar Amsterdam. Waarover later meer.