meesterontdekker

Toonmeesters
Samen met documentairemaker Cherry Duyns maakte De Leeuw in 1994 een enorme klapper met de serie Toonmeesters, vijf componistenportretten van Messiaen, Goebajdoelina, Górecki, Kagel en Oestvolskaja. In 1997 volgden nog Vivier, De Vries en Ligeti. Dat zijn inmiddels acht vertrouwde namen voor de Nederlandse liefhebber van twintigste-eeuwse muziek, maar als het geheugen geen duivels trucje uithaalt, waren Goebajdoelina, Oestvolskaja en Vivier toen nagenoeg onbekend. Zou de dienstdoende netcoördinator zich heden ten dage in zo’n avontuur willen storten? Vermoedelijk niet, ook al was de serie een doorslaand succes en lopen er twintig jaar later weer genoeg nieuwe opziendbarende componisten rond die er om schreeuwen ontdekt, besnuffeld en beluisterd te worden. ‘Wie is die X nou helemaal,’ zou de netcoördinator kunnen roepen, ‘niemand luistert naar hedendaagse muziek en zelfs met Katja Schuurman als presentator zie ik niet genoeg marktaandeel’. Zo zou het waarschijnlijk gaan en wie dat jammer vindt, kan nu als troost de hele serie Toonmeesters op dvd bestellen.
Een mooi voorbeeld van een verpletterende ontdekkingstocht is de documentaire over Claude Vivier. Deze Canadese componist studeerde bij Stockhausen en woonde een jaar in Nederland, alwaar hij zich het stopwoordje ‘mooi’ toeëigende en door medestudenten ‘Meneer mooi’ genoemd werd. Maar toen ontdekte Reinbert de Leeuw Meneer mooi niet. Hij werd later op hem gewezen door een andere toonmeester: György Ligeti. In de documentaire wordt Viviers levensloop nageplozen: niemand weet wie zijn ouders zijn, hij was geliefd onder medestudenten en cafégangers en toch eenzaam, en ‘o gruwelijk lot’ in de laatste zin van zijn laatste compositie Glaubst du an der Unsterblichkeit der Seele, voorspelde hij de wijze waarop hij als 35-jarige daadwerkelijk vermoord zou worden. Ondertussen legt De Leeuw hartstochtelijk en bedaard uit wat hem zo aan Viviers muziek bevalt. En wat er uitgelegd wordt, kan de kijker ook horen aan de hand van repetitieopnamen (hier heeft dirigent De Leeuw bij voorkeur de hemd half uit de broek hangen) en concertopnamen (nu is hij beter gekleed, maar zo te zien meer omdat het van hem verwacht wordt, dan uit innerlijke behoefte). De Leeuw is geen grootse dirigent die met onberispelijke techniek en opzwepende gebaren de aandacht naar zich toetrekt, maar een die met opperste concentratie de spanning van de muziek vasthoudt. Na het zien van de documentaire denk je niet ‘wat een knappe regisseur is die Cherry Duyns toch’, of ‘wat is Reinbert de Leeuw een bevlogen man’, ook al is dat allebei waar. Maar het alleroverheersende gevoel is: wat een geweldige muziek heeft Claude Vivier gecomponeerd.

Verjaarscadeau
Geweldige muziek componeren is geen garantie voor succes, zelfs niet als een componist al wereldberoemd is. De 73-jarige Franz Liszt bijvoorbeeld zond in 1884 het vijftiendelige koorwerk Via Crucis naar zijn uitgever Pustet. Die zag er geen brood in omdat hij de akkoorden te ongewoon vond. Liszt vroeg nadrukkelijk niet om een honorarium, wat een flinke kostenpost scheelt bij zo’n beroemde componist, maar Pustet gaf geen krimp. Dat had Liszt naar eigen zeggen wel verwacht en het kon hem niets bommen ook, want hij had de muziek uit innerlijke noodzaak gecomponeerd. Het duurde tot 1936 tot Via Crucis in druk verscheen. Liszt had ook andere versies gemaakt, waaronder een voor piano die pas in 1980 werd uitgegeven. Als een pianostuk van Liszt ondanks zijn wereldfaam al honderd jaar moet wachten op publicatie, welke hoop kunnen de Viviers van deze wereld dan koesteren?
Een opname van Via Crucis is onlangs op cd verschenen met Reinbert de Leeuw als pianist. Op zijn verjaardag zal hij het stuk spelen in vpro’s Vrije geluiden. Het is meedogenloos kale muziek, overwegend zacht en meditatief en alleen de allereenvoudigste ritmes. Via Crucis is een fiks half uur lang voornamelijk kleur, sfeer en, zo u wilt, trance. De akkoorden zijn inderdaad zeer ongewoon voor die tijd, dat had de uitgever goed gezien. Zo bestaat het eerste akkoord van het vijfde deel ‘Jezus ontmoet zijn heilige moeder’ uit vijf verschillende tonen die allemaal met één ongeoefende hand te spelen zijn. Je hoeft niet met de vlakke hand op de toetsen te drukken, maar qua klankresultaat komt het in de buurt.
Op 8 september wordt Reinbert de Leeuw 75 jaar. Als verjaarscadeau zal hij een geheime compositie krijgen. Wie zal de componist zijn? Een van zijn geliefde toonmeesters misschien? Of heeft de feestcommissie een onbekende componist gevonden die, zoals De Leeuw dat over Vivier uitdrukte, ons beeld van wat muziek is op slag verandert? Die componisten bestaan, je moet ze alleen willen ontdekken.