Medialogica neemt vertekenende beeldvorming door de media onder de loep. In vier nieuwe afleveringen worden ook media-analisten, lobbyisten en juridisch adviseurs doorgelicht. De eerste gaat over de aanslagen van Anders Breivik.

Argos TV: Medialogica
Woensdag, Nederland 2, 21.30-22.00 uur

In 2012 besloten de VPRO en Human hun onderzoeksjournalistieke krachten multimediaal te bundelen. Naast het radioprogramma Argos (op de zaterdagmiddag) ontstond door deze alliantie de televisietak Argos TV, die het programma Medialogica lanceerde. Medialogica gaat na hoe het verschil tussen werkelijkheid en beeld kan ontstaan: aan de hand van concrete voorvallen wordt het verschil tussen de werkelijkheid en het beeld dat media daarvan schetsten onderzocht. Marc Josten, eindredacteur van Argos TV, definieerde ‘medialogica’ in deze gids als volgt: ‘Een welbewust in of door media geschetst beeld dat afwijkt van de werkelijkheid en soms een nieuwe werkelijkheid tot gevolg heeft.’
Nu weet iedereen inmiddels wel dat de media in het ongunstigste geval in staat zijn hun eigen werkelijkheid te scheppen, maar toch slikt ook de kritische mediaconsument onjuiste beeldvorming vaak voor zoete koek. Maar dat wordt achteraf pas duidelijk. Het belang van onderzoek achteraf is evident; onjuiste beeldvorming kan verstrekkende en kwalijke gevolgen hebben.

Kenmerken van medialogica zijn volgens Josten snelheid, personalisering, hypes, herhaling en framing. Zo ontstaat een dynamisch proces, waarin media, zeker sinds de komst van de social media, als een snelkookpan fungeren. Josten gebruikt het beeld van een centrifuge; wanneer journalisten, politici, voorlichters en spindoctors zich met nieuws gaan bemoeien, kan het als het ware alle kanten op vliegen.
Wat te doen om niet te worden meegezogen in een mediahype? Een journalist moet natuurlijk het aloude handwerk blijven verrichten: minstens twee verschillende bronnen raadplegen en hoor en wederhoor toepassen. En ook de nieuwsconsument moet proberen wijs te worden uit de kluwen van feiten, vermoedens, suggesties, oordelen en conclusies. Medialogica heeft de afgelopen twee seizoenen de beeldvormende werking van de media in dertien casus doorgelicht. Wie ze nog eens doorneemt, zal bij nader inzien moeten toegeven dat hij destijds vaak niet in staat was om werkelijkheid en beeldvorming uit elkaar te houden.

© frederik naumann/ HH

22 juli 2011: Oslo na de eerste aanslagen van Anders Breivik. Tot laat in de avond werd over de betrokkenheid van moslims gespeculeerd.

Mechanismen blootleggen
In het derde seizoen van Medialogica is de opzet enigszins gewijzigd. Marc Josten: ‘In een paar opzichten. Het blijven acht uitzendingen, maar dan vier in het voorjaar en vier in het najaar. De netmanager wilde eens zien hoe het uitpakt als Medialogica op primetime tussen andere journalistieke programma’s wordt uitgezonden. We kunnen dan hopelijk een wat breder samengesteld publiek aanspreken. De uitzending wordt maandelijks en is ook korter: 25 minuten, wat niet per se een nadeel hoeft te zijn, het kan ook positief uitpakken. Als dit experiment slaagt, volgen dit najaar nog vier maandelijkse uitzendingen. Zo niet, dan wordt het weer wekelijks. Het mooie is ook dat dit in goed onderling overleg is besloten; er is ons niks opgelegd. Terugkijkend op de twee afgelopen seizoenen mag je vaststellen dat het concept zich heeft bewezen, namelijk dat beeldvorming regelmatig sterker blijkt dan de werkelijkheid en dat je dat kunt aantonen. Het woord medialogica is in bepaalde kringen al ingeburgerd, en ik zie het verschijnsel ook alleen maar toenemen. Mooie anekdote in dit verband: David Cameron die in een kabinetsvergadering binnen tien minuten tot een bepaald besluit komt, waarna men nog twee uur bezig is om te bedenken hoe dit naar buiten te brengen en uit te leggen. Wat hopelijk beklijft uit de vorige seizoenen zijn niet zozeer de afzonderlijke uitzendingen – het gaat er niet om dat die over Joran en Natalee de meeste kijkers trok –, maar de som der delen: dat achter beeldvorming of mediahypes bepaalde mechanismen schuilgaan die je kunt blootleggen.
Het concept blijft in het nieuwe seizoen ongewijzigd, maar we kijken wel vaker over de grens, getuige de eerste aflevering rond Anders Breivik, en we besteden vanaf de tweede uitzending meer aandacht aan allerlei lobbygroepen, zoals media-analisten, lobbyisten en juridisch adviseurs. Namen kan ik nog niet noemen, dat komt doordat de uitzending maandelijks is geworden, maar momenteel zitten er nog zo’n tien onderwerpen in de researchfase. Wel kan ik alvast vertellen dat Medialogica dit najaar present is tijdens Idfa, met twee items van oorspronkelijk 25 minuten die daar als documentaires van vijftig minuten te zien zijn.’

Gebruikelijke verdachten
De eerste aflevering, onder regie van Bregittha Nuyten en Frederick Mansell, heet ‘The usual suspects’. Wanneer Anders Breivik op 22 juli 2011 om 15.26 uur zijn eerste aanslag in het centrum van Oslo heeft uitgevoerd, beginnen de internationale media te speculeren over de dader(s). Al gauw gaat het alleen nog over Al Qaida en extremistische moslims, andere mogelijkheden schijnen er niet te zijn. Ook als rond acht uur bekend is dat de politie een verband tussen beiden aanslagen vermoedt en een blonde, Noorse man is aangehouden, speculeren deskundigen en journalisten verder over ‘de gebruikelijke verdachten’.
Bregittha Nuyten: ‘Toen de Noorse publieke omroep NRK om vier uur begon met uitzenden en het geen gasexplosie bleek te zijn, luidde al snel de vraag: waarom zo’n aanslag in Noorwegen? Verslaggevers en ingeschakelde terrorisme-experts wezen op vier omstandigheden: de Noorse aanwezigheid in Afghanistan en Libië, de in Denemarken gepubliceerde moslimcartoons, mullah Krekar die in Noorwegen politici en anderen met de dood had bedreigd, en een moslimterrorist die eerder in Stockholm een autobom tot ontploffing had gebracht. Andere opties bestonden kennelijk niet, alle internationale mediaredacties borduurden op hetzelfde stramien voort. Er treedt dan een vliegwiel in werking dat maar één kant op draait. De leidende vraag in de uitzending is dan ook: waarom kijken we met z’n allen die ene, zelfde kant op, en gaat er vervolgens ook geen belletje rinkelen bij informatie die een andere richting op wijst? Toen Astrid Randen van de NRK bijvoorbeeld bekendmaakte dat een Noorse man was opgepakt, werd ze door een Noorse minister eenvoudig niet geloofd, en om kwart voor tien ’s avonds speculeerde de ARD nog steeds over betrokkenheid van moslims.
De journalistiek dekt zich in zo’n geval in door te zeggen: we weten het niet zeker, maar… en vervolgens wordt toch alleen nog maar over betrokkenheid van moslims gespeculeerd. In plaats van te benadrukken dat het onderzoek nog gaande is.
Over hoe je dit kunt onderkennen en tegengaan komen onder anderen aan het woord Sjoerd de Jong, Beatrice de Graaf, Marcel Gelauff, Frank Furedi, Thomas Hinrichs van de ard, Rob Gilles van Al Jazeera en Frank Carter van de BBC. Overigens zegt de ARD intussen lering uit de gebeurtenissen te hebben getrokken.’

13 zaken

De onderwerpen uit de eerste twee seizoenen Medialogica.

De buurt Oosterwei in Gouda zou worden geteisterd door ‘Marokkaanse reljeugd’. Haagse politici schreeuwen moord en brand. De burgemeester sleept wel tien miljoen in de wacht voor zijn gemeente. ♦ Marcel van Dam toont in 1971 in De ombudsman een ontploffende fles Exota-frisdrank. In scène gezet, zegt hij erbij, maar de fles gaat een eigen leven leiden. De Vara betaalt uiteindelijk acht miljoen euro schadevergoeding. ♦  De verkiezingsstrijd van 2012 was een mediaspektakel. Maar hoe kwam dat tot stand? In hoeverre dwongen campagnestrategen en journalisten ons te denken in een strijd tussen twee potentiële premiers? ♦ Een jonge asielzoeker dreigt door minister Leers te worden uitgezet naar zijn geboorteland Angola. Er ontstaat een poltieke rel. Mauro betreedt de media-arena en wordt een speelbal van krachten groter dan hijzelf. ♦ Daders van ernstige gewelds- en zedendelicten zouden vaak ‘wegkomen’ met een taakstraf, onthult Zembla in 2007. Terwijl taakstraffen al jarenlang een effectieve, humane en kostenbesparende wijze van straffen zijn. ♦ Geen geld meer naar Griekenland (Rutte) en een terugkeer van de gulden (Wilders), heet het tijdens de verkiezingsstrijd van 2012. Wanneer en waarom sloeg in Nederland de beeldvorming over Europa om? ♦ Na de moord op Marianne Vaatstra in 1999 is jarenlang gedacht dat de dader een asielzoeker moest zijn. Ten onrechte, blijkt uiteindelijk. Wist de pers de feiten wel altijd van de geruchten te onderscheiden? ♦ Een aangespoelde, ernstig verzwakte bultrug die niet meer kan worden gered wordt aanleiding voor een verhitte mediahype, beschuldigingen en zelfs bedreigingen. De nationale opwinding is buiten alle proporties ♦ Hoe kan een mild griepje in 2009 uitgroeien tot de ‘levensgevaarlijke’ Mexicaanse griep? Media, wetenschappers en politici bespelen elkaar vanuit een eigen belang en jagen de bevolking schrik aan. ♦ De meeste Nederlandse media, de NOS voorop, blijven volop aandacht besteden aan de populaire wielersport, zonder consequenties te trekken uit de dopingschandalen, laat staan daar zelf onderzoek naar te doen. ♦ Op Facebook aangekondigd verjaardagsfeest lokt duizenden jongeren naar Haren (Gr) waar de media gretig vastleggen hoe het uit de hand loopt. In hoeverre droegen ze zelf bij aan ‘Project X’? ♦ Pleegkind van Turkse komaf Yunus, al in 2004 door jeugdzorg aan een lesbisch paar toevertrouwd, wordt na een campagne in Turkse en Nederlandse media de inzet van een politiek conflict en een diplomatieke rel. ♦ Nederland ziet Joran van der Sloot bij Peter R. de Vries de moord op Natalee Holloway ‘bekennen’. Argos reconstrueert op basis van het politiedossier de zin en onzin die over hem in de media verscheen.

Alle afleveringen