Maker van documentairehits Alex Gibney komt met een spraakmakende film over de praktijken van Scientology. ‘Hoe kan het dat we zo worden meegesleept dat we de waarheid opgeven?’

Alex Gibney staat nogal in de belangstelling momenteel. De Amerikaanse documentairemaker die in 2007 een Oscar won voor Taxi to the Dark Side, over de martelpraktijken tijdens de War on Terror, komt met de ene na de andere spraakmakende film. De pers was nog niet uitgejubeld over Mr. Dynamite: The Rise of James Brown, bekroond met een prestigieuze Peabody Award, of er kwamen alweer nieuwe films van Gibney uit over Fela Kuti en Frank Sinatra. De laatste is een vier uur durend tweeluik, alweer getrakteerd op uitstekende recensies.

Opvallend veel muziekfilms, terwijl Gibney bekendstond om zijn stevige onderwerpen: Enron, Abu Ghraib, de groeiende kloof tussen rijk en arm. Heeft hij een afslag genomen, inhoudelijk gezien? ‘I loooove music,’ zegt hij met langgerekte o, aan de telefoon vanuit New York. ‘Ik maak deze films niet als kenner maar als fan – en wat is er leuker dan maandenlang in de wereld van je idool te kunnen duiken?’ De vorige keer dat we elkaar spraken zat hij zonder stroom. ‘Oh ja, orkaan Sandy, 2012. Dat duurde een week, ik raakte ver achter op mijn schema.’

Dat schema is ook nu overvol. De publiciteit rond zijn nieuwste documentaire Going Clear: Scientology and the Prison of Belief is ‘een soort storm’, vertelt hij. Als we elkaar spreken, is net bekend geworden dat zijn film waarschijnlijk niet wordt uitgezonden in Engeland, omdat Scientology met een rechtszaak dreigt. Reden is de smaadwet: in Engeland is die aangepast, maar in Schotland en Noord-Ierland niet. En daar zou Scientology met succes een aanklacht kunnen aanspannen.

In Going Clear spreekt Gibney met een aantal voormalige prominente leden van de kerk. Hun verhalen zijn schokkend. Medewerkers zouden worden uitgebuit met loontjes van onder de dollar per uur, bij onwelgevallig gedrag worden opgesloten in een soort kampgebouw en aan aanhangers wordt veel geld verdiend. Ex-leden worden bedreigd en gestalkt. Een van hen vertelt dat Scientology het huis kocht tegenover haar, van waaruit zij en haar gezin vijf jaar lang werden gefilmd en gevolgd.

Deze organisatie staat al zo lang te boek als schimmig en verdacht. Waarom juist nu een film over Scientology?
‘Ik overwoog het al langer, maar zag er steeds van af. Ik zocht een persoonlijke motivatie. Die vond ik pas met het boek Going Clear (2013) van Lawrence Wright; ik zag in dat dit het verhaal was wat ik nodig had. Het boek gaat over veel meer dan Scientology. Het gaat ook uitgebreid in op het psychologische proces dat maakt dat zovelen van ons zich aangetrokken voelen tot een geloofssysteem, of dat nu een religie is of een andersoortig geloof of beweging. En waardoor we zo worden meegesleept dat we de waarheid opgeven. De radicale islam bijvoorbeeld. Het was de opkomst van IS die dit project voor mij urgentie gaf.’

Verwachtte u vooraf dichtbij de organisatie te kunnen komen? ‘Niet bij degenen die nu de baas zijn, wel bij mensen die eruit zijn gestapt.’

Scientology is vast niet blij met uw film. Heeft u daar persoonlijk iets van gemerkt?
‘Oh yeah. Ik heb in mijn films vaker controversiële onderwerpen aangepakt, maar nooit eerder ben ik zo geïntimideerd. Scientology plaatste paginagrote advertenties in de LA Times en New York Times met mijn foto levensgroot afgedrukt. Ze maakten een documentaire over mij en mijn vader, die een bekende journalist was. Maar ik was er op voorbereid. De aanvallen duren nog steeds voort.’

Kan dat allemaal zomaar? Treden politie en overheid hard genoeg op tegen Scientology, volgens u? ‘Nee, dat vind ik niet. Het is interessant dat de kerk in staat is om zoveel mensen zo langdurig te intimideren zonder tussenkomst van de overheid. Het lijkt er op dat Scientology ook daar zijn tentakels heeft.’

Maar overheden komen en gaan. Waarom is er tot nu toe niemand opgestaan die heeft gezegd: dit gaat te ver, we maken een einde aan de macht van Scientology?
‘Ik denk dat ze bang zijn. Ze willen geen narigheid. En Scientology is in de VS officieel erkend als godsdienst. Daardoor genieten ze veel vrijheid. Zo betalen ze bijvoorbeeld geen belasting.’

Kinderen worden gescheiden van hun ouders opgevoed in een Scientology-omgeving en er is in de film sprake van verwaarlozing. Opnieuw is het moeilijk te geloven dat dit ongestoord kon voortduren.
‘Dat is ook moeilijk te geloven. Kinderen moeten al jong een contract tekenen waarin staat dat ze een miljard jaar verbonden blijven aan Scientology. Dat is misdadig. Maar het gerucht gaat dat er binnenkort een onderzoek wordt gestart.’

Scientology staat er financieel bijzonder rooskleurig voor. Ze bezitten wereldwijd vastgoed; het eigen vermogen wordt geschat op drie miljard dollar. Minimaal.
‘Het is een geweldig businessmodel. Leden betalen kapitalen om binnen de leer van het ene naar het volgende niveau van ‘clear’ te kunnen stijgen. Naar verluidt gaat het om honderdduizenden dollars.’

Wat is uw conclusie over Scientology?
‘Het is inderdaad een geloofsgevangenis, zoals Lawrence Wright het noemt. Je lokt mensen met de belofte dat je ze kunt genezen van hun angsten en neuroses en hun zelfvertrouwen kunt vergroten. Maar het eindigt ermee dat het tegen je wordt gebruikt. In eindeloze ‘audits’, in wezen niets anders dan verhoren, wordt je aangemoedigd alles te delen, ook de meest persoonlijke dingen. Dat maakt je kwetsbaar. Als je eruit wil, zetten ze die informatie in. Daar hebben ze hele afdelingen voor, die niets anders doen dan dossiers doorzoeken op gevoelige informatie. Ze dreigen je reputatie te vernietigen. Voor Hollywoodsterren zoals John Travolta en Tom Cruise, die diep in Scientology zit, weegt dat zwaar.’

Scientology en Hollywood

De betrokkenheid van filmsterren bij Scientology is bekend. In Going Clear komt de relatie uitgebreid aan bod, waarbij Gibney een aantal onthullingen doet. Zo zou Scientology de hand hebben gehad in de breuk tussen prominent Scientologylid Tom Cruise en Nicole Kidman. ‘In een wereld als Hollywood, waar beroemdheid zo vluchtig is, bood Scientology onzekere jonge acteurs een route naar meer zelfvertrouwen. Je snapt de aantrekkingskracht daarvan,’ zegt een verslaggeefster van The Hollywood Reporter in de film. Sterren worden enorm in de watten gelegd, verblijven in ultraluxe vertrekken en worden getrakteerd op exorbitante cadeaus. Voor Tom Cruise werd bijvoorbeeld een limousine gebouwd. Omgekeerd zag Scientology al snel in dat sterren statusverhogend werkten, de aantrekkingskracht van de kerk vergrootten en dat ze konden worden ingezet om nieuwe leden te werven.

Al tijdens de opnames van Days of Thunder (1990) waren Cruise en David Miscavige, het huidige hoofd van Scientology, volgens ingewijden ‘dikke vrienden’: Miscavige hing rond op de set, ging met hem skydiven en trok met hem op. Dat veranderde toen Cruise iets kreeg met tegenspeelster Nicole Kidman. Ex-lid Marty Rathbun, in de jaren negentig de nummer twee in rang, vertelt dat Kidman binnen de kerk werd beschouwd als een PTS (potential trouble source), omdat haar vader een gerenommeerd psycholoog was – psychologie wordt met wantrouwen bejegend binnen de kerk.

Miscavige, die in die tijd geen contact meer had met Cruise, wat hem naar verluidt ‘razend’ maakte, gaf opdracht de breuk tussen Kidman en Cruise te bewerkstelligen. Er werd afluisterapparatuur in Kidmans huis geïnstalleerd en advocaten ingehuurd om bewijsmateriaal tegen haar te verzamelen. Haar kinderen werden tegen haar opgezet en Cruise kreeg de voogdij. Ook daarin zou Scientology de hand hebben.

In de jaren daarna groeit Cruise uit tot dé man binnen Scientology. In 2004 liet Scientology een 35 minuten durende documentaire over Cruise maken, een zeldzaam staaltje van persoonsverheerlijking waarin hij wordt neergezet als grootheid die op voet van gelijkheid verkeert met wereldleiders. Gibney: ‘Het zijn parallelle werelden: die van Travolta en Cruise, naast die van mensen die eruit stapten en de meest verschrikkelijke verhalen hebben over misbruik en uitbuiting. Je vraagt je af wat Cruise daarvan weet.’ Tom Cruise ging niet in op het interviewverzoek van Alex Gibney.

Van Alex Gibney zijn in mei meerdere documentaires te zien op NPO 2 (Finding Fela, over de Nigeriaanse muzikant Fela Kuti) en op NPO Doc.