Andere tijden
NPO 2, 21.20-22.00 uur
‘Het was een van die tijdperken,’ schrijft Marguerite Yourcenar in de roman Het hermetisch zwart, ‘waarin de menselijke rede gevangen zit in een ring van vlammen.’ In haar literaire meesterstuk uit 1968 chroniqueert Yourcenar de omzwervingen van de fictieve alchemist, arts en filosoof Zeno door het Europa van de eerste helft van de zestiende eeuw. Terwijl de slagschaduwen der late Middeleeuwen zich maar traag terugtrekken, doemen in de verte de contouren op van wat de Renaissance van de Europese mens zal worden. Wonderschoon taalkunstig, erudiet en met een scalpelscherpe blik op de condition humaine is de odyssee van de homo tragicus Zeno beschreven.
Als een gedoemd weeskind gaat Yourcenars waarheidsvinder vanuit welvarend Brugge op zoek naar het licht. Het alziend oog van een schimmig opperwezen tartend, trotseert hij een universum dat zijn proto-atheïstische denkbeelden als ketters en zijn libertijnse levensstijl als immoreel beschouwt. En onherroepelijk wacht hem, voortvluchtig visionair in Paracelsus’ zigzagspoor, het mensgemaakte laatste oordeel.
Zeno begeeft zich door zijn tijd zoals heiligschenners, hedonisten en veroordeelden zich door het oeuvre van Jheronimus Bosch begeven. Niet voor niets verwijst Yourcenar, middels het motief van een met brille getekende erotische prent, naar beelden uit Bosch’ beroemdste werk. ‘Het was een van die tuinen der lusten die men van tijd tot tijd bij schilders tegenkwam en waarin de brave lieden een hekeling van de zonde zagen, andere, darteler geesten daarentegen een verheerlijking van de vrijbuiterij der zinnen.’ Zeno, een laat-Bosschiaanse figuur op een van de verdwenen schilderijen van de meester. Duivelsaanbidder op een van die in de mist der eeuwen opgeloste allegorieën in olieverf. Tussen het ijs en de holle boom, omzwermd door grimlachende demonen, is hij de gehangene op het galgenveld. De afvallige die, een anderwereldse blik reeds in de ogen, door de vlammen gaat. In fine, een stofje van laatste gedachten alvorens het zwart zich sluit.