De Europeaan

De camera is overal. Bij de VN-top met Ban Ki-moon, in Brusselse vergaderzalen maar ook in Limburg bij de Eurocommissaris thuis, roerend in de pannen en brullend langs het voetbalveld. Geen facet van Frans Timmermans gaat aan ons voorbij in De Europeaan. In zijn fly-on-the-wall-benadering toont regisseur Dirk Jan Roeleven zich een doorbijter die blijft draaien tot op de hotelkamer ’s nachts, als een Timmermans op kousenvoeten werkt aan zijn zoveelste speech. Roeleven: ‘Hoelang heb je vannacht Frans?’ Vijf uurtjes max, luidt het antwoord. ‘Ja, dat dit geen eenvoudig vakantiebaantje is, had ik al snel door.’

We volgen Timmermans vanaf zijn benoeming tot vicevoorzitter van de Europese Commissie en plaatsvervanger van Juncker in het najaar van 2014 tot september 2016. Zo dicht bij Europa kwamen we niet eerder.
 ‘De film is volledig op vertrouwen gemaakt,’ zegt Roeleven. Wat voor contract moest hij tekenen? ‘Geen. Timmermans heeft alleen gezegd dat hij wat zichzelf betrof alles best vond, maar zijn mensen mochten absoluut niet beschadigd raken. Wel zijn er afspraken gemaakt met zijn staf over wat we zouden filmen: een keer in Straatsburg, een keer op reis, bij hem thuis, bij een kabinetsvergadering, een collegevergadering en de VN-top. Dat wilde ik op papier hebben.’

De toon tussen Timmermans en de regisseur is opvallend kameraadschappelijk. ‘Ik ken Frans al langer. We zijn allebei wielrenfanaten, en na het verschijnen van mijn boek De nieuwe fiets (2009) stuurde hij me tot mijn verrassing een complimenteus mailtje. Sindsdien hebben we contact. Toen mijn Tour-documentaire Nieuwe helden uitkwam in 2014, hield hij het praatje. Kwam hij speciaal voor overvliegen uit Luxemburg toen. Bleek dat hij in de klas heeft gezeten met de moeder van coureur Tom Dumoulin, op wie hij heimelijk verliefd was.’ Roeleven legde de kennismaking met Timmermans en hun gedeelde passie tot in detail, inclusief sms-verkeer, vast in een verhaal voor literair wielertijdschrift De muur. Maar wielerpraat is één ding. Waarom zei Timmermans ja, kon hij wel pottenkijkers gebruiken? ‘Hij zag het als een mooie kans om eens te laten zien hoe Brussel echt werkt. Hij realiseert zich dat er een hek om Brussel staat en hij dacht dat transparantie goed zou zijn om de groeiende euroscepsis tegen te gaan.’

Dirk jan Roeleven (1961), werkzaam bij onder meer Andere tijden sport en Het uur van de wolf, maakte eerder fly-on-the-wall-portretten van Desi Bouterse, Louis van Gaal, Anton Corbijn en Pim Fortuyn. Stuk voor stuk ontoegankelijke beroemdheden die bekend staan als lastig. Wat trekt hem daarin aan? ‘Ik wil het ware gezicht van iemand zien. Ik ben er nooit op uit om iemand te laten struikelen. Wat ik wil is dichtbij komen. Een stukje van het mysterie ontrafelen.’ Net als bij Timmermans ging er aan deze portretten een lang traject vooraf. ‘Ik noem dat the noble art of hanging around. Ik verplaats me in de geest van de ander; met Louis van Gaal kleedde ik me heel netjes zodat ik opviel tussen de andere sportjournalisten. Bij Bouterse postte ik dagenlang voor zijn huis, net zo lang tot hij op me af stapte.’

De Europeaan komt niet alleen op een cruciaal moment in de carrière van Frans Timmermans, die door zijn promotie een van de belangrijkste spelers wordt aan de Europese bestuurlijke top, maar ook op een cruciaal moment voor Europa zelf. ‘Europeans are not good at the refugee crisis, not good at financial crisis, what háve you been good at?’, vat een journalist in de film het samen. Met Griekenland en de bankencrisis al achter de kiezen komt de vluchtelingencrisis er als overtreffende trap nog bovenop, gevolgd door de Brexit. Intussen bereikt ook de kritiek op het bestuurlijk onvermogen van de Unie een hoogtepunt. Het zeventigjarige verbond van natiestaten, verenigd in naoorlogse saamhorigheid, is aan het wankelen gebracht. Het voortbestaan van Europa zelf staat nu op de agenda.

Als Roeleven begint te filmen, is Timmermans nog een kersverse Eurocommissaris die is belast met het dossier Betere regelgeving; hij moet de wildgroei aan Europese regels aanpakken. ‘Dat is natuurlijk dodelijk saai voor een film. Maar toen kwam de vluchtelingencrisis en hij werd daarop gezet als diplomaat.’

Dat kwam Roeleven goed uit, zegt hij eerlijk. ‘Toen ik begon had ik geen idee waar ik zou uitkomen. Mijn enige doel was om overal zo dicht mogelijk op te zitten. Niet aan de kant staan terwijl Timmermans plus entourage voorbijlopen, maar mee, de lift in en en lopend door de gangen. De VN-top in New York was mijn finest hour wat dat betreft. Met een cameraploeg kom je nergens in het VN-gebouw, dan word je geparkeerd. Ik moest iets anders verzinnen en ben toen gaan filmen met een handcameraatje, half zo groot als een telefoon. Ik glipte overal tussendoor.’

Hij haalt een oranje stropdas uit zijn tas. ‘De assistent van Timmermans gaf me instructies hoe ik me moest gedragen: recht voor je kijken, niet lachen en niet praten. Van de Nederlandse consul-generaal in New York leende ik gauw deze das, die heb ik bewaard als souvenir. De handcamera ben ik sindsdien blijven gebruiken; het verkleinde de afstand tussen ons nog verder, waardoor zijn toon nóg losser werd.’

Dat is zichtbaar. Frans Timmermans komt onbeschaamd juichend, joelend of met betraande ogen voor de camera. Bij een concert van zijn muzikale held Bruce Springsteen staat hij enthousiast te dansen. Timmermans: ‘Rise up, rise up,’ zingt hij. Vallen is niet erg. Maar je moet weer opstaan.’

De Europeaan wordt gaandeweg steeds spannender. Met Timmermans als spin in het web groeit de totstandkoming van de Turkije-deal uit tot rode draad in de film. Dat we de uitkomst kennen, doet daar niks aan af. Timmermans pakt het voortvarend aan. ‘Geef me nu maar de ruimte, heb ik tegen Merkel gezegd.’ Tijdens een bliksembezoek aan Kos, waar de situatie zomer 2015 totaal uit de hand loopt en hele gezinnen bivakkeren op de boulevard, beent de Eurocommissaris onversaagd de menigte in en zegt: ‘I will fight for you.’ Later, met tranen in zijn ogen, refererend aan de foto van het verdronken Syrische jongetje: ‘Aylan lag op het strand zoals onze kinderen ’s avonds in bed liggen.’

Met zijn emotionaliteit maakt Timmermans niet alleen maar vrienden. Zijn MH17-speech, met de beroemde zin ‘Did they hold hands with their loved ones?’, kwam hem op het verwijt te staan op het gevoel te spelen. Dat hij later bij Pauw vertelde dat een slachtoffer van de MH17-ramp was gevonden met een zuurstofmasker om de nek, maakte het er niet beter op. ‘Daar was ik bij, want ik zou het die avond voor het eerst met hem over de film hebben. Gelukkig sprak ik hem vooraf, want daarna was Leiden in last natuurlijk.’ Zijn de emoties die Timmermans op zulke momenten in de schijnwerpers laat zien echt, volgens Roeleven? ‘Ja, dat wel. Doen alsof kan hij niet.’

Welk beeld had hij van Timmermans de politicus? ‘Hetzelfde als veel mensen denk ik, dat van een heel ijdele man. Dat is zijn imago. Daarom ben ik zo blij met de scène waarin hij zegt: “Ze vinden mij heel ijdel, maar liever dat ze me ijdel vinden dan dat ze vinden dat ik niet deug.”’ In de film komt Timmermans zelf met een verklaring voor zijn onorthodoxe aanpak: ‘Ik heb heel lang in de politiek geopereerd volgens het boekje. Niet te veel van jezelf laten zien. Vooral niet te veel emoties. Tot het moment kwam dat het niet meer ging. Nu ben ik gewoon mezelf. Sindsdien gaat het met mij ook veel beter.’

Hoogtepunt in de film is de topconferentie Herverdeling vluchtelingen, waarvoor twee weken lang non-stop wordt onderhandeld. Een uitputtingsslag. Timmermans: ‘De Europese belastingbetalers betalen mij om zo hard mogelijk te werken en dat doe ik dan ook.’ In scènes vol hectiek van het vele vergaderen en heen-en-weergevlieg, voert Roeleven het tempo op, terwijl de Eurocommissaris tussen de bedrijven door een kijkje in de keuken geeft van de diplomatie. Over zijn onderhandelingspartners: ‘De Turken zijn de beste diplomaten ter wereld.’ Wat is de methode Timmermans? ‘Altijd hoffelijk zijn, maar niks verstoppen. De Turken dagen me uit door te zeggen dat niet alle lidstaten willen meedoen aan de herverdeling. Klopt, zeg ik dan. Aan jullie om dit aan te grijpen om je strategische relatie met hen te verbeteren.’ Ook tegen Ban Ki-moon spreekt hij duidelijke taal. ‘Er is een limiet aan de hoeveelheid [vluchtelingen, IvdV] die we kunnen absorberen en daar moeten we niet overheen, want dan verkruimelt de sociale structuur en het enige effect daarvan is dat extreemrechts groeit in Europa.’

Al portretteert Roeleven Timmermans in de eerste plaats als de politicus die zich – geholpen door zijn talenkennis – als een vis in het water voelt in het internationale speelveld, hij zoekt ook naar zijn drijfveren. Hij laat Timmermans vertellen over zijn jeugd, zijn afwezige vader. De diplomatenkinderen waarmee hij verkeerde, zijn vader was kanselier in Brussel en Rome, kregen met kerst andere cadeaus dan de kleine Frans, wiens vader lager in de diplomatieke rangorde stond. Roeleven: ‘Dat heeft hij volgens mij heel goed gevoeld. Het heeft zijn ambitie aangewakkerd. Het is toch een beetje: kijk eens papa, met losse handen.’ Als kind was hij lastig, lawaaiig en eigenwijs, zegt Timmermans zelf. ‘Ik houd altijd vast aan mijn eigen standpunt. Maar ik vrees de eenzaamheid die dit oplevert.’ Roeleven: ‘De eenzaamheid van die man trof me. Hij is de helft van de tijd van huis. Dolblij als hij een appje krijgt van zijn stamkroeg in Limburg.’

Toch ligt de grote verdienste van De Europeaan niet zozeer in het portret van de persoon Frans Timmermans, maar in de nuancering die de film aanbrengt in het bestaande beeld van de Europese politieke werkelijkheid. Goed, inderdaad, tegen de euroscepsis – wat dat betreft kan Timmermans tevreden zijn. Het maken van de film heeft zijn kijk op Timmermans en Brussel totaal veranderd, zegt Roeleven. ‘Tweehonderd procent. Het beeld dat ik had was weinig positief: mensen met veel te dikke salarissen die de hele dag zitten te lunchen, die laat beginnen en vroeg weggaan. Maar als er ergens hard gewerkt wordt, is het daar. Het is buffelen, echt. Lange, lange uren. Tegelijk blijft mijn gevoel dat de Europese Unie niet meer werkt. De uitspraak “Do your job” van Timmermans in de film aan het adres van de lidstaten, vat het voor mij samen.

Er wordt na maanden moeizaam onderhandelen verdorie afgesproken om 160.000 vluchtelingen op te nemen en een jaar later blijkt: het gebéurt gewoon niet. Daar wordt Timmermans natuurlijk helemaal gek van, dat moet zo frustrerend zijn. En toch ben ik heel erg voor Europa. Het is zoals Timmermans zegt. “Vergeet niet, we voeren dit gevecht aan tafel, zeventig jaar geleden stonden we nog op het slagveld.” Neem het niet voor lief. Als er één ding is dat ik met deze film kan overbrengen, dan hoop ik dat dit het is. Het kan zomaar voorbij zijn. We hebben niet altijd vrede gehad.’

Aan het einde van de film ziet Timmermans zich na alle maandenlange onderhandelingen geconfronteerd met de Brexit. ‘Het is wel wat veel dit jaar,’ verzucht hij. ‘Het is net als de Mont Ventoux op fietsen, en onderaan geven ze een zak kolen mee van twintig kilo. En die moet ook nog mee omhoog.’ In zijn werkkamer zet hij het volume op tien. Springsteen. ‘Waitin’ on a Sunny Day’.

Dit artikel verscheen in VPRO Gids #47, 2016.