In het derde (en helaas laatste) seizoen van De hokjesman begeeft volkenkundige Michael Schaap zich in de leefwereld van professoren, lesbiennes en Rotterdammers. De programmamaker is moe maar trots. 'In elke uitzending zit wel iemand die ik nooit meer zal vergeten.'

Cecile Elffers

‘Probeer alsjeblieft niet elke exclamatie van mij uit te drukken in uitroeptekens!’ waarschuwt Michael Schaap. ‘Ik praat wel in uitroeptekens, en dat mag je af en toe laten zien, je hoeft me niet neer te zetten als een dooie mus. Maar ook niet als zo’n overspannen ADHD’er − wat ik natuurlijk wel ben, maar daar hebben de mensen niks aan.’

Een interview met Schaap is nogal een belevenis. De Hokjesman wil eerst het hele gesprek afblazen, vervolgens er een mobiel interview van maken: hij wandelt druk pratend over het Mediapark en door de hele VPRO-villa, en eindigt twee uur later met een sigaret op het balkon bij de Hokjesman-redactie. ‘Neem je dit wel op?’

Hij gaat zijn derde en laatste seizoen in. Nog één keer transformeert Michael Schaap tot de Hokjesman: een heer in driedelig pak, die als een negentiende-eeuwse volkenkundige allerlei gemeenschappen en subculturen in Nederland onderzoekt. Samen met mederegisseur Jurjen Blick probeert hij van elke aflevering een film op zich te maken.

'De Hokjesman is een beschaafde afsplitsing van mezelf, een soort Dr. Jekyll'

Michael Schaap

Schaap gaat de Hokjesman missen. ‘Hij is een beschaafde afsplitsing van mezelf, een soort Dr. Jekyll. Maar ik zal vooral het programma missen, want het is een feest om te doen. Ook al is het dan compleet gestoord hoeveel werk erin gaat zitten. Maar het is alleen maar zo’n goed programma omdat er zo ontzettend veel energie in zit. Zoals dit jaar bij de geesteszieken: dichterbij kan je niet komen. De moeite die het gekost heeft om dat voor elkaar te krijgen… Dat het eruitziet alsof het helemaal ongeconstrueerd is, terwijl het enorm geconstrueerd is: het is zowel de kick als soms ook frustrerend dat mensen dat niet echt zien. Als we complimenten krijgen over De Hokjesman gaat het zelden over hoe het gefilmd of gemonteerd is. Ze zeggen eerder dat het met respect voor de mensen gemaakt is, of zo.’

Met sommige hoofdpersonen houdt Schaap contact. ‘In elke uitzending zit wel iemand die ik nooit meer zal vergeten. Bijvoorbeeld de Molukse man die bijna koningin Juliana had ontvoerd: ik spreek hem misschien een jaar of twee niet, maar als ik hem weer ontmoet, dan zit het goed; een soort onuitgesproken broederschap. En in de psychiatrische inrichting dit jaar: een aantal mensen daar is ons ontzettend dierbaar geworden. Verder ben ik onlangs naar de begrafenis geweest van Arie, een van de Veluwse boeren. Een schat van een man, God hebbe zijn ziel.’

‘Ik betreur het zeer dat het niet is gelukt met de complotdenkers'

Michael Schaap

Bijna alle gemeenschappen zijn blij met het eindresultaat – Schaap krijgt op straat regelmatig schouderklopjes van mariniers en doven, en in Volendam eet hij gratis paling − maar er zijn uitzonderingen. Zo was binnen de top van de Socialistische Partij niet iedereen even amused. ‘De leidster van de SP-jeugdbeweging was duidelijk nog niet mediawijs en ging voor camera in op wie er wel en niet kans maakte om carrière te maken binnen de partij. Dat is haar niet in dank afgenomen en ze heeft me later nog gebeld: “Nou Schaap, dankjewel. Je hebt me goed genaaid. Maar het is wel mooi gemaakt.” Dat zijn natuurlijk de betere complimenten!’

Waarom dan een einde aan het programma? ‘Drie seizoenen is een mooi aantal. En we zijn moe, het is nét te hard werken. Plus: Nederland is een klein land, op een gegeven moment krijg je overlap. Een lesbische katholieke dame, bij welke groep hoort die?’

Toch zijn er nog subculturen die Schaap er graag bij had willen hebben. ‘Ik betreur het zeer dat het niet is gelukt met de complotdenkers. Maar dat bleek een heel ingewikkelde operatie: je moet een ander telefoonnummer nemen en een andere identiteit, want je wordt meteen heel veel lastiggevallen. Bovendien is het gros enorm antisemitisch, en met mijn hoofd is dat een beetje moeilijk.’

'Wij laten op een snaakse manier zien dat er niet één Nederlandse cultuur is. Want daar had koningin Máxima natuurlijk gelijk in, dat is gewoon gelul'

Michael Schaap

Wat de uiteindelijke boodschap van De Hokjesman is? ‘Ik zie het als een snaakse manier om te laten zien: kijk eens, eenheid door verscheidenheid, we zijn niet allemaal hetzelfde, er is niet één Nederlandse cultuur. Want daar had koningin Máxima natuurlijk gelijk in, dat is gewoon gelul. We laten met De Hokjesman zien dat het mooi is dat Nederland een lappendeken van culturen is.

En we tonen ook de charme van het buitenstaander zijn: dat je je ook weer kunt onttrekken aan zo’n groep, dat je niet onder de tucht van je groep hoeft te leven. Voor mij persoonlijk is dat ook belangrijk: ik wil steeds meer soeverein zijn. Dat is mijn streven als mens, als man.’

de hokjesman over de afleveringen van seizoen 3

kijk nu op NPO Start

de drenten

‘We waren op zoek naar de gemeenschap met het laagste zelfbeeld, en dat zijn de Drenten. Dat blijkt uit historische bronnen, maar ook uit elk gesprek met elke Drent. Als je tegen een Drent zegt: wat een leuke trui, dan zegt hij: ach, van de Zeeman, 1 euro 50. De uitzending focust op dat minderwaardigheidscomplex, gecombineerd met de toch wel schokkende ontdekking dat Drenthe de grootste NSB-provincie is geweest van Nederland. Ik vermoed dat de gemiddelde Drent deze uitzending niet kan waarderen; de gemiddelde Drent vindt namelijk álles stom. En toch denk ik dat je als kijker van de Drenten gaat houden.’

de geesteszieken

‘Psychiatrische instellingen zoals Dijk en Duin in Castricum worden steeds vaker gesloten. Ik hoop dat die sufferds in Den Haag als ze dit zien denken: misschien toch niet slim als iedereen zelfstandig op een flatje gaat wonen. Want deze patiënten hebben iets aan elkaar, en die rustige omgeving is goed voor mensen. Ik heb vaak gedacht tijdens het draaien, als ik weer eens op de grens van overspannenheid zat: laat mij hier maar lekker een weekje achter.’

de professoren

‘Ik was op een promotie en toen riep mijn vriend professor Jaap van Slooten (zet aardappel-in-de-keelstem op, red.): “Hé Schaap! Je moet óns doen.” En hij had gelijk, want deze gemeenschap is helemaal Hokjesmanproof: het is een gesloten bolwerk en één grote verkleedpartij – wel duizend keer gaan die toga’s aan en weer uit, de baretten op en weer af. Maar deze aflevering gaat wel echt ergens over. Over de Tweede Wereldoorlog, maar ook over de vraag: wat vermag wetenschap te zijn? Ik ging zelf ook studeren met het idee dat de universiteit de Olympus van wijsheid en kennis is. En vervolgens kom je dan in een soort ambtelijk gangenstelsel vol uitgebluste types...’

de hindostanen

‘Hindostanen ja, niet hindoestanen: dit zijn zowel de hindoes als de moslims die ooit vanuit India en Pakistan naar Suriname kwamen. En daarna dus naar Nederland. Typisch voor de Hindostanen is dat zij niet op de voorgrond treden. Er is ook weinig interessants over hen gemaakt. Wij hebben dat nu wel geprobeerd. Met scènes die soms op het randje van neokoloniaal en paternalistisch zijn… Maar het kan nét, hoop ik.’

de lesbiennes

‘Er is een hoos aan televisieprogramma’s over homoseksuele mannen, en de laatste tijd ook enorm veel over transseksualiteit; allemaal fantastisch natuurlijk, lang leve de emancipatie voor iedereen. Maar de lesbiennes zijn werkelijk terra incognita. Hoe kan dat, waarom is er zo weinig over hen gemaakt? En bestaat er zoiets als de archetypische pot? Daarin geloven veel van de dames zelf wel, merkten we. Je steekt wat van deze uitzending op en je wordt er ook nog eens vrolijk van, want het zijn ontzettend goeie types.’

 

de reizigers

‘Vrijwel alle tv over woonwagencultuur komt met dezelfde clichés: schoentjes uit bij de wagen en volksmuziek. Maar wij wilden ook de hete hangijzers te benoemen. Het is namelijk iets waar men zich op laat voorstaan: de vrijheid. En ja, dat gebeurt niet altijd binnen de wet. Ik ging met een vrouwelijke collega naar het kamp; wij zien er allebei uit als een soort zigeuner, en dat werkt. In no time kregen we soep en duizend verhalen.’

de duurzamen

‘Haast iedereen is tegenwoordig duurzaam, maar er is nog steeds een groep die zichzelf de voortrekkers acht: de kantelaars, zeggen ze ook wel. Zoals Wouter van Dieren; die noemt zichzelf letterlijk de paus van de milieubeweging. Het is de groep die zegt: als we niet nú iets doen, dan zijn we in 2045 de klos, mensen. En dat jaar schuift steeds op − het was ooit 1975. Dat is natuurlijk interessant, dat doemdenken. We vinden het ook leuk om er elk seizoen één groep bij te hebben die op de linksige, VPRO-achtige mens lijkt. Het is veilig om altijd maar gemeenschappen te portretteren die ver van je af staan.’

de rotterdammers

‘Toen we begonnen met De hokjesman, zeiden we meteen: we willen de Rotterdammers. Alleen, ik kreeg die stad maar niet in mijn vingers; ik snapte hem gewoon niet. Dit jaar dacht ik: nou kan het niet anders! Ik ben toen een week lang door Rotterdam gaan fietsen. Nu ik de stad beter ken, vind ik het een ontroerende plek. Je hebt daar nog wat je vroeger in Amsterdam ook had: je prikt in iemand en er komt meteen een waanzinnig verhaal uit.’

© Koos breukel / Koos breukel