‘Welkom in de racistische samenleving Nederland!’

Maartje is aan het begin van de aflevering op Keti Koti in Amsterdam (een festival ter viering van de afschaffing van de slavernij) en spreekt daar een zekere meneer Gast. Die doet onderzoek naar zijn familieverleden en wil weten waar zijn achternaam vandaan komt. Maartje vertelt hem over haar aarzeling, dat er mogelijk een slavernijverleden in haar eigen familieverleden zit en of ze dat nu wel of niet moet gaan uitzoeken. Waarom niet, vraagt meneer Gast: ‘Waar ben je bang voor?’

‘Goeie vraag,’ vindt Van Dis. ‘Wat witte mensen slecht begrijpen is dat het slavernijverleden voor de families van de voormalige slaven slechts één betovergrootmoeder geleden is; helemaal niet lang geleden dus. Zoals wij in Europa de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog doorvertellen, vertellen de nazaten van de tot slaaf gemaakten hun verhalen en ervaringen door. Die verhalen worden groter als ze hier in Nederland niet landen, omdat witte mensen zeggen: ah joh, de slavernij, dat is lang geleden. Ik ben zelf groot geworden in een familie waar mensen hun verhaal niet kwijt konden en heb ervaren dat het dan gaat broeien.'

'Hier in Noord-Europa staan we daar niet voor open. We sluiten ook de ogen voor het slavernijverleden in onze steden; bijvoorbeeld voor de gebeeldhouwde portretten in onze gevels van mensen als Jan Pieterszoon Coen, die de Banda-eilanden heeft uitgemoord om het monopolie van de VOC te handhaven.'

'Maar daar komen we niet meer mee weg. We gaan een nieuwe tijd tegemoet waarbij de families van tot slaaf gemaakten een stap naar voren doen en zeggen: nu doen wij ons verhaal, want wij zien ons verhaal niet terug in de geschiedenisboeken, die zijn te wit. De ironie is dat slechts negen procent van de wereldbevolking wit is, naar ruwe schatting. Een minderheid dus, die de indruk wil wekken dat de hele wereld witte geschiedenis schrijft en witte opinies twittert. Maar er zijn ook andere ideeën over schoonheid, rechtvaardigheid en het verleden dan die onder de witte bevolking leven.’

(tekst loopt door onder afbeelding)

Ondertussen is Maartje als maakster van deze podcast zo wit als het maar kan. Bezwaarlijk? ‘Nee,’ reageert Van Dis, ‘ze kan moeilijk een andere kleur aannemen. Ik neem aan dat ze haar oor te luisteren gaat leggen bij anderen in deze serie. Ik klessebes zelf ook graag over dit onderwerp omdat ik er veel over gelezen heb en omdat het me persoonlijk interesseert. Wie ben ik om op te roepen dat zwarte mensen het verhaal moeten vertellen? Maar ze doen het wel steeds meer, merk ik op, en dat is goed.'

'Toen ik in Mozambique was, was er net een rapport verschenen waarin stond dat tussen 1810 en 1850 veertig procent van de kustbevolking was weg gevoerd. Wat betekent dat, wanneer veertig procent van een cultuur wordt weggevaagd? Als je dat in de delta van de Rhône zou doen, komt er geen behoorlijke fles wijn meer op tafel. Maar we kunnen ons lastig voorstellen wat het voor Afrika heeft betekend.’

We luisteren verder. We horen Maartjes moeder, hoe ze moeite heeft met het plan van haar dochter om in een podcastserie het heikele familieverleden te onderzoeken. Het is toch een lijk in de kast, ‘niet prettig'. 

‘Ik begrijp dat ze het lastig vindt,’ zegt Van Dis. ‘Ze is een deftig pratende dame die bekent het familieverleden ook niet exact te weten. Tja, dat is een slordigheid die je je moet kunnen veroorloven. Natuurlijk is het ongezellig om de onaangename kanten van je familie bij het afschrapen van de tompouce te berde te brengen. Maar het is wel goed om jezelf ervan bewust te maken, zeker als je een rechtvaardiger samenleving wil.'

'Maartjes moeder draagt een mooie meisjesnaam. Maar een heleboel mensen hebben een pijnlijke achternaam, omdat ze zijn genoemd naar een slavenheer. Ze zijn vaak uit hun cultuur gerukt en op een eiland beland waar geen flikker te beleven is maar waar ze toch aan gehecht zijn geraakt. Dat soort dingen, waar deze moeder zich duidelijk niet zo van bewust is. Een privilege inderdaad. Net als dat je niet over geld praat, wanneer je goed in de slappe was zit. Ik denk dat de gemiddelde Noord-Europese luisteraar het best romantisch vindt om naar verhalen van adellijke families te luisteren; over kastelen, graven en baronessen. Wat ik tegenwoordig bemerk, is dat er meer mensen zich in het maatschappelijk debat roeren die die met trots zeggen: Ik kom uit een familie van tot slaaf gemaakten. En naar dat geluid luisteren is even wennen; de ongemakkelijke verhalen van mensen die trots uit hun verwonding en slachtofferschap halen.'

We vervolgen het luisteren van de aflevering. Naar voren komt dat Maartjes betbetovergrootmoeder een aandeel had van 1/72e deel in de Surinaamse suikerplantage waarop slaven werden gehouden. 1/72e deel – daar wil Van Dis wel even pauzeren. Want: ‘In hoeverre hebben wij op dit moment een aandeel aan onrecht, bijvoorbeeld via onze pensioenfondsen? Weet je als werknemer waar het geld van jouw salaris vandaan komt? Reken maar dat de helft ervan stinkt.  Net zo goed als dat de kleding van Ralph Lauren uit de sweatshops van Bangladesh komt. We zijn allemaal 1/72e deel betrokken bij onrecht. Er zitten nog steeds feodale aspecten in ons systeem en in onze families.’

Bij het verder luisteren blijven we bij Maartjes moeder hangen, die vertelt over haar ongemakkelijkheid met de adellijke afkomst. Ze is een ‘typisch kind van de jaren zestig en van het toen heersende gelijkheidsideaal,’ meent Van Dis waar te nemen.

(tekst loopt door onder afbeelding)

‘Ze geneert zich voor het adellijke verleden. Maar ja, als deze moeder al moeite heeft met haar geprivilegieerde verleden, hoe lastig hebben de mensen het dan die van voormalige slaven afkomstig zijn? Mensen die naamloze familieleden hebben, die een taal opgelegd hebben gekregen en van wie hun land is leeggeroofd. Goed om je bewust van te zijn, al is al leed betrekkelijk. Je kunt politiek correct verklaren dat je begaan bent met een Congolese moeder die niet weet hoe ze haar kinderen te eten geeft. Maar een bijstandsmoeder uit Almere met hypotheekproblemen is even zorgelijk. Terwijl je hun huishoudboekjes natuurlijk niet naast elkaar moet leggen.’

We horen Maartje verderop in de aflevering op bezoek gaan bij schrijver en columnist Stephan Sanders. Die schrijft over onderwerpen als white privilege, kleur, afkomst en identiteitspolitiek. Sanders confronteert Maartje met haar blinde vlekken.  ‘Zwarten moet altijd twee levens leiden, zegt hij, die van de zwarten en die van de blanken.’ Bij zwarten is er dus white consciousness. Black consciousness is er bij witte mensen nooit geweest, simpelweg omdat de noodzaak daartoe nooit is geweest, ze waren altijd de overheerser of dominante groep.

Van Dis knikt instemmend: ‘Dat is zo. Wanneer je zwart bent in Nederland ben je je ervan bewust dat je in een witte wereld leeft met witte normen. Wat hoort en niet hoort en wat al dan niet keurig is, is door witte mensen bepaald. Ik ben opgegroeid in een gekleurd huis. Mijn vader was een indo. Mijn moeders eerste man was een Molukker, ik heb drie bruine halfzusjes die werden gediscrimineerd en van wie er eentje plat op het perron werd gefouilleerd bij de Molukse treinkaping.'

'Ik moet ook denken aan een verhaal van Hugo Pos, uit de jaren vijftig. Dat ging over een jong meisje die met een zwarte jongen ergens op de Nieuwmarkt ging dansen en hem wel leuk vond. Na het uitgaan wilden de twee wel iets meer en zochten een hotelletje daar in de buurt op. De portier belde de politie en toen die arriveerde deed het meisje het voorkomen alsof ze daar tegen haar wil terechtgekomen was. De gekleurde jongen kon meteen de gevangenis in. De kleurling is automatisch de delinquent. Dat was Nederland in de jaren vijftig. Maar als Typhoon nu in een dure auto rijdt, moet hij ook nog wekelijks verklaren hoe hij aan die dure wagen komt. Welkom in de racistische samenleving Nederland!’

We zijn aan het einde van de aflevering gekomen, er volgt nog een trailer van het tweede deel. We horen Maartjes moeder, weer protesteren over het oprakelen van het slavernijverleden in haar familie: ‘Dat verleden van een ongezellige voorouder van mij... wat moet ik daar mee?’

Van Dis roept met stemverheffing naar de laptop: ‘Omdat het niet over het verleden gaat, maar over de toekomst!’ Verduidelijkt dan zijn met pathos uitgebrachte opmerking: ‘Het gaat over hoe we ons tot elkaar verhouden in een veelkleurig land. En hoe we gaan leven in een land waar straks onze kont wordt afgeveegd door een verpleegster uit Somalië. Je moet de wortels van je geschiedenis kennen om goed in de toekomst te staan, dat geldt voor alle betrokkenen.

'Ik wil niet in een bang Fort Europa wonen, dat schreeuwt om goedkope arbeid maar geen vluchtelingen wil opnemen. Er is nog steeds veel mis met de verhouding tussen rijk en arm en die verhouding heeft erg veel met kleur te maken.’