Tegelijk met de pandemie, maken we ook een infodemie door: de wereld wordt overspoeld door nepnieuws. Misschien wel de venijnigste variant daarvan: staatsgedreven desinformatie.
Verwarring zaaien is een machtig wapen. Onze online newsfeeds zijn een slagveld geworden voor de grootmachten. Vooral de Russen lijken meesters in het strategisch inzetten van desinformatie. Russische trollen produceren voortdurend hele en halve onwaarheden, nepnieuws dat verschijnt op sociale media en nieuwssites.
Hun doel daarbij: verwarring zaaien, bevolkingsgroepen uit elkaar spelen en bondgenootschappen onder spanning zetten. Dit is de oorlog van de toekomst.
VPRO Tegenlicht: Aan het front van de informatieoorlog
17 mei 2020, 22.15 uur NPO2
Wie van dichtbij wil zien hoe de oorlog van de toekomst eruit ziet, moet naar de Baltische staten. De Litouwers lopen voorop in de strijd tegen nepnieuws: hun leger heeft een control room die 24 uur per dag de media monitort op nepnieuws. En dat is nog niet alles: het land beschikt over een 5000 man sterk vrijwilligersleger van trollenbestrijders: de online 'elfen', die samenwerken met de nepnieuws-jagers van Debunk.eu.
De NAVO, en daarmee ook het Nederlandse leger, heeft ook boots on the ground in deze frontlinie: met 110 man draagt Nederland bij aan de NAVO-inzet Enhanced Forward Presence in Litouwen.
Toch horen we weinig over deze missie, waar het conflict zich niet fysiek ontvouwt. Het zijn de kleine dingen waaraan je hier voelt dat er in stilte een strijd woedt. Zo worden Nederlandse militairen die hier op missie gaan, getraind om geen slachtoffer te worden van Russische trollen. De lessen die ze leren variëren van ‘log nooit in op open wifi’, tot: ‘zorg dat je nooit met wapen in de aanslag naast lokale kinderen op de foto gaat staan’. Want je weet nooit hoe die foto gebruikt kan worden.
In buurland Letland heeft de NAVO het Strategic Communications Center of Excellence opgetuigd. Bij deze danktank proberen de bondgenoten een antwoord te formuleren op de Russische aanpak. Prominent NAVO-onderzoeker Elina Lange stelt dat het doel van verwarring zaaien over de waarheid de eerste stap is in het proces van manipulatie.
Iets verderop, in de Letse studio van zender TV3, wordt de strijd tegen Russische desinformatie uitgevochten op prime time televisie. Het wekelijkse programma Theorie van Leugens legt iedere week een nieuwe Russische leugencampagne bloot. De makers zien zichzelf als patriotten, en zijn als de dood dat de grote Russische minderheid in Letland door het Kremlin gebrainwashed wordt.
Zulke zorgen worden door velen in de Baltische staten gedeeld. Want opponent Rusland beheerst deze informatieoorlog als geen ander. Tegenlicht kijkt mee hoe je kunt terugvechten, en vraagt zich af: valt deze strijd nog te winnen door de NAVO?
Regie: Mea Dols de Jong
Research: Arnout Arens
Productie: Olivier Schuringa
Eindredactie: Doke Romeijn & Bregtje van der Haak
Als Minister van Defensie in Litouwen is Raimundas Karoblis druk bezig met het stoppen van de verspreiding van nepnieuws om de informatieoorlog een halt toe te roepen. Om dit te realiseren stelde hij onder andere een overeenkomst op tussen het Litouwse Ministerie van Defensie en de belangrijkste Litouwse media om het groeiende aantal cyberaanvallen te bestrijden. Door informatie uit te wisselen tussen de media en defensie wordt gehoopt het nepnieuws beter te kunnen monitoren.
Ook het Ministerie van Defensie en Karoblis zelf zijn regelmatig het slachtoffer van nepnieuws, dat als doel heeft zowel de minister persoonlijk als het Ministerie te schaden. In april nog werd door hackers een mail rondgestuurd waarin stond dat de NAVO zich zou terugtrekken uit Litouwen omdat het land had gefaald in de bestrijding van het coronavirus. Volgens Karoblis is dit nepnieuws niets meer dan een van de vele pogingen om de coronacrisis om te vormen tot een veiligheidscrisis.
Elina Lange is als onderzoeker verbonden aan de NATO Strategic Communications Centre of Excellence. Dit is een multinationale organisatie en een door de NAVO geaccrediteerde internationale militaire organisatie, die als doel heeft expertise te bieden op het gebied van strategische communicatie. In haar onderzoeken specialiseert Lange zich in de opkomst en de ontwikkeling van hybride oorlogsvoering: een militaire strategie die de conventionele oorlogsvoering mengt met niet-militaire middelen zoals desinformatie, propaganda en politieke intimidatie.
Volgens haar kan het coronavirus een katalysator voor nepnieuws zijn: ‘Mensen willen simpele oplossingen. Als er iemand verschijnt met een simpele verklaring, zul je dat aannemen omdat het een antwoord biedt. Dat kalmeert. Zo word je vatbaar voor manipulatie.’
Onderzoeksjournalist Arta Giga startte het eerste onafhankelijke non-profit bureau voor onderzoeksjournalistiek in de Baltische Staten: Baltic Center for Investigative Journalism. De media in de Baltische Staten werden zwaar getroffen door de economische crisis van 2008, met als resultaat dat de verzwakte media beïnvloedt werden door politieke en zakelijke belangen. Onbevestigde feiten en verborgen agenda’s werden gemeengoed in de media. Het door Giga opgerichte bureau wil onafhankelijke journalistiek en persvrijheid stimuleren.
Als onderzoeksjournalist staat Giga in de frontlinie tegen nepnieuws. Haar journalistieke werk richt zich voornamelijk op onderwerpen als corruptie, mensenrechten en het gebrek aan transparantie binnen de rechtspraak en de politiek.
Journalist Vaidas Saldžiūnas werkt voor het Litouwse medium DELFI, dat aan de frontlinie in het gevecht tegen pro-Kremlin desinformatie staat. Het nieuwsmedium brengt veel verhalen naar buiten over cyber-aanvallen en trollen, in het bijzonder die afkomstig zijn uit Rusland.
Viktoras Daukšas is de oprichter van Debunk.eu, een wereldwijd geprezen initiatief voor desinformatie-analyse. Debunk.eu ontwikkelde een tool die nepnieuws snel detecteert en dagelijks zo’n 30.000 nepnieuws berichten analyseert. Debunk.eu wil de invloed van desinformatie in de media, het publieke domein en de politiek verminderen. Dit doen ze door de belangrijkste bronnen en patronen van nepnieuws bloot te leggen. Daarnaast proberen ze burgers minder vatbaar te maken voor nepnieuws door hen te helpen valse verhalen te identificeren en te ontkrachten.
En dat is belangrijk, zegt Daukšas: ‘Als mensen voorgelogen worden in de informatie die ze consumeren, dan is dat in feit informatie-oorlogsvoering. En in sommige landen kan dat gerust een massavernietigingswapen worden genoemd.'
The hawk, die verder graag anoniem wil blijven, is de oprichter en leider van de zogenaamde elfen: een groep van zo’n vierduizend vrijwilligers die strijden tegen nepnieuws en de trollen die het verspreiden. Het elfenleger werd zes jaar geleden opgericht om pro-Rusland propaganda tegen te gaan na de annexatie van de Krim.
In het elfenleger gaan burgers in hun vrije tijd op het internet de informatieoorlog met Rusland aan. De elfen houden het nepnieuws niet alleen in de gaten, ze bestrijden de berichten ook actief door nepaccounts op bijvoorbeeld Facebook te melden zodat deze gesloten worden. Ze werken samen met het Ministerie van Defensie én met verschillende journalistieke redacties om journalisten te helpen met het herkennen van nepnieuws.
De Brits-Russische Peter Pomerantsev werkte tien jaar lang voor de Russische televisie tijdens Poetins presidentschap, en maakte van dichtbij mee hoe het Kremlin media inzet om de Russen een gemanipuleerde waarheid voor te schotelen. Bekijk hier de hele aflevering.
Rusland ziet desinformatie verspreiden tijdens verkiezingen als dé kans om Europa verder uiteen te splijten. Wat kunnen we doen om onszelf weerbaar te maken tegen deze geraffineerde vorm van politieke oorlogsvoering?
Nu deep fake voor de deur staat – filmpjes waarin je bijvoorbeeld Mark Rutte alles kunt laten zeggen wat je wil – is de vraag gerechtvaardigd of we straks nog wel onderscheid kunnen maken tussen echt en onecht. Luister nu het gesprek met factchecker Alexander Pleijter in onze podcast.
Door fake news, gehackte verkiezingen en leugens van wereldleiders heeft het vertrouwen in politici, media en bedrijven een dieptepunt bereikt. Is dat nog te herstellen?