'Tweede Kamer moet niet wegkijken bij integriteitskwesties'

Op 13 februari publiceerde NRC Handelsblad een groot artikel over Dion Graus. Het PVV-Kamerlid zou zijn ex-vrouw tegen haar wil zou hebben aangezet tot seks met zijn particuliere beveiligers. Bovendien zou Graus voor meer dan 100.000 Euro onterecht hebben gedeclareerd aan verblijfskosten. In de Argos-uitzending van 13 februari vertelde NRC-redacteur Joep Dohmen over het onderzoek. De brisante onthullingen leverden nauwelijks politieke reacties op. PVV-leider Geert Wilders vond het niet nodig om op de beschuldigingen in te gaan. En ook voor de rest bleef het stil vanuit de Tweede Kamer.

Tot afgelopen weekend. Toen doorbrak Kathalijne Buitenweg van GroenLinks het zwijgen. ‘We kunnen seksueel geweld alleen effectief bestrijden als we heel duidelijk maken dat het onaanvaardbaar is’, schreef ze op Facebook. Haar fractieleider Jesse Klaver schaarde zich achter haar en pleitte voor een onderzoek. Welke instrumenten heeft de Tweede Kamer eigenlijk om de integriteit van haar eigen leden te bewaken? We vroegen het aan hoogleraar staats- en bestuursrecht Wim Voermans.

Hoe kan het dat meneer Graus na deze beschuldigingen nog steeds Kamerlid is en ook nog steeds op de kandidatenlijst voor de aankomende verkiezingen staat?
Nederland heeft heel ruime regels als het gaat om kiezen en gekozen worden, dus ook om Kamerlid te kunnen zijn. Het doet er niet zo veel toe wat je op je kerfstok hebt. Een bekend historisch voorbeeld is Henk Sneevliet. Dat was een communist die in 1933 in de Tweede Kamer werd gekozen terwijl hij in de gevangenis zat. Dat laat zien welk stelsel wij hebben. Kamerleden kunnen door de Kamer alleen worden aangesproken op hetgeen ze tijdens de vergadering zeggen en in hun functie van Kamerlid doen. Ze kunnen daarbuiten wél strafrechtelijk worden vervolgd. Maar als dat gebeurt, betekent dat niet automatisch dat je dan ook het Kamerlidmaatschap verliest. Om uit het actieve of passieve kiesrecht ontzet te worden, zegt onze Kieswet, moet je én een gevangenisstraf van tenminste een jaar hebben én dan moet een rechter het ook nog de moeite waard vinden om je als bijkomende maatregel, vanwege de ernst van het feit, uit het kiesrecht te ontzetten. Dat laatste is bij een Kamerlid nog nooit gebeurd in Nederland.

Als waar is wat de ex-vrouw van Dion Graus zegt en wat NRC Handelblad schrijft dan zou er sprake kunnen zijn geweest van Loverboy-achtige toestanden en zelfs van mensenhandel. Mag zelfs iemand die van zulke ernstige zaken wordt beschuldigd ongehinderd volksvertegenwoordiger zijn?
Ja. Zeker als je nog in de fase van verdenking zit, dus als er geen sprake is van een strafrechtelijke veroordeling.

Bij andere Kamerleden kon zelfs een affaire met een stagiaire al leiden tot het opgeven van de Kamerzetel.
Omdat ze zelf zeiden: ik ben niet geloofwaardig meer, of omdat de fractie zei: hier gaat het verkeerde signaal vanuit en we zetten je uit de fractie.

Dan gaat het dus om het zelfreinigende vermogen van een fractie?
Ja. Van de fractie of van de persoon zelf.

In dit geval heeft de leider van de fractie, Geert Wilders, gezegd dat hij de krant in de kattenbak ging gooien.
Als de partij hier geen werk van wil maken, dan kan dat.

Nu wilde ook de voorzitter van de Tweede Kamer, mevrouw Arib, geen enkele reactie geven op de onthullingen van de NRC.
Dat is eigenlijk wel logisch, omdat zij nauwelijks een bevoegdheid heeft om hier iets aan te doen. Ze kan niet optreden. En als ze er dan wel iets over zou zeggen, zou haar dat kunnen worden nagedragen als een uiting van partijdigheid en zou haar dat zelf als Kamervoorzitter in de problemen kunnen brengen. Dus ik snap wel dat mevrouw Arib zich terughoudend heeft opgesteld, zeker ook omdat er een nieuwe regeling zit aan te komen over de integriteit van de Kamerleden. Die gaat op 1 april in en ik denk dat de Kamervoorzitter heeft gedacht: laat ik dat niet voor de voeten gaan lopen door nu uitspraken te doen, waardoor het straks moeilijker wordt om een klacht over integriteit te behandelen. 

Waarom komt er een nieuwe integriteitsregeling?
We hebben bezoek gekregen van een Europese waakhond, GRECO. Dat is een orgaan van de Raad van Europa ter bestrijding van corruptie en dat kijkt naar integriteitsregels. Die waakhond is twee keer langs geweest in Nederland in de afgelopen tien jaar en die heeft gezegd: jullie integriteitsregels voor volksvertegenwoordigers zijn wel heel erg kwetsbaar. Jullie laten alles over aan het zelfreinigende vermogen. Dat is onvoldoende. Jullie moeten daar iets aan gaan doen. Nederland moest die regels dus aanscherpen.

Deze waakhond van de Raad van Europa heeft Nederland dus op de vingers getikt.
Ja. Tot tweemaal toe. Dat is wel jammer, dat ze nog een keer terug moesten komen, omdat de eerste aanpassingen niet voldoende waren en nog niet aan de Europese ondermaat voldeden. Het verweer van Nederland was: hier is nog nooit is misgegaan, we hebben een keurig land. Maar dat waarborgt uiteraard niets voor de toekomst. Vandaar dat er nieuwe regels nodig waren.

Klopt het dat er wel nieuwe integriteitsregels voor Kamerleden zijn, maar dat er nog geen orgaan is dat toezicht houdt op de naleving daarvan?
Precies. Er bestonden al langer regels maar die moesten worden uitgebreid. En daarnaast was er geen procedure voor het geval er een vermoeden was van een integriteitsschending. We denken misschien: de baas van de Tweede Kamer is de voorzitter, samen met het presidium. Maar die hebben geen echte bevoegdheid om tegen integriteitsschendingen op te treden. Wat er nu komt is een College van onderzoek naar integriteit. Daar zijn een aantal maanden geleden mensen voor geworven en per 1 april kan dit college aan de slag. Zij kunnen klachten met betrekking tot de integriteit van Kamerleden gaan onderzoeken en - indien zo’n klacht gegrond blijkt - ook sancties opleggen.

Welke sancties?
Ze kunnen een aanwijzing geven, bijvoorbeeld als een Kamerlid vergeten is een gift op te geven. Ze kunnen een berisping geven, een waarschuwing: dit is de laatste keer. Een soort gele kaart. En in het ernstigste geval kunnen ze een Kamerlid voor een maand schorsen. De positie van een Kamerlid wordt beschermd door de Grondwet. Het Kamerlidmaatschap van een gekozen volksvertegenwoordiger kan niet makkelijk worden afgepakt. Maar een Kamerlid kan wel - voor ten hoogste een maand - uitgesloten worden van deelname aan de vergaderingen en andere activiteiten van de Kamer. Hij of zij mag in zo’n geval wel nog stemmen.

Een schorsing van welgeteld één maand is de zwaarst mogelijke sanctie?
Ja. Maar daarnaast blijft, zoals ik straks al zei, ook een lid van het parlement strafrechtelijk vervolgbaar. Dat is in het Nederlandse systeem anders dan bijvoorbeeld in Italië, waar een parlementariër strafrechtelijk ook grotendeels onschendbaar is. In Nederland is deze immuniteit veel beperkter. Ze geldt uitsluitend voor die dingen die een volksvertegenwoordiger in zijn parlementaire werk zegt of doet.  

Ik heb de afgelopen dagen met een aantal voormalige Kamervoorzitters gesproken. Niemand van hen wil een reactie op het NRC-artikel geven. Eentje gaf aan te vrezen dat elke verdere aandacht hiervoor alleen maar negatief zou afstralen op de Kamer als geheel en schadelijk zou zijn voor het toch al wankele vertrouwen in de politiek.
Dat vind ik geen sterk argument. Ik denk dat een zwijgcultuur en een non-interventie politiek nog veel slechter is. Als de indruk bestaat dat iedereen elkaar de hand boven het hoofd houdt, straalt dat nog veel slechter af op de politiek. Ik zie wel het probleem van het elkaar onderling moeten aanspreken. Wie zonder zonde is, werpe de eerste steen. Dat maakt het er niet gezelliger op. Maar als je niks doet, loop je het risico – en dat is waar ook GRECO op wees - van een zwijgcultuur en dat je allemaal de handen boven elkaars hoofd houdt. Dat is helemaal slecht voor het gezag van de Tweede Kamer en het helpt ook niet bij de versterking van de integriteit.

Hoe zit dat eigenlijk met die verblijfskosten waar Kamerleden een vergoeding voor krijgen?
Stel iemand woont in Zuid-Limburg en hij of zij moet een aantal dagen per week in Den Haag zijn voor het Kamerwerk. Dan kan dat Kamerlid een vergoeding krijgen voor de verblijfskosten in Den Haag. Nu is Graus niet de enige waarbij discussie is ontstaan of hij die kosten echt moet maken en of hij echt niet in de buurt van Den Haag woont. Als Heerlen niet zijn echte woonadres is, zoals hij wel claimt, dan mag hij in ieder geval die verblijfskosten niet declareren. Op deze vergoeding kunnen Kamerleden in de toekomst wellicht beter worden aangesproken dan nu het geval is. Daar kunnen de nieuwe regels echt een verschil in gaan maken. Iedereen kan over dit soort zaken een klacht gaan indienen bij dat nieuw College Integriteit, ook een gewone burger. Dat college moet dat dan gaan uitzoeken.

Als iemand onterecht verblijfskosten heeft ontvangen, kan de Kamer dat geld dan ook terugvorderen?
De Kamer betaalt die kosten niet. Dat doet de minister van Binnenlandse Zaken. Die zou dit kunnen terugvorderen. In het algemeen geldt: als iemand onterecht een uitkering van het rijk heeft genoten dan mag het rijk dat geld terugvorderen.

Steekt de wijze waarop de overheid omgaat met die verblijfskosten voor Kamerleden niet schril af tegen de wijze waarop diezelfde overheid omgaat met bijvoorbeeld een uitkering voor een bijstandsgerechtigde?
Ik snap wat je zegt en tegelijk snap ik dat er een zekere huiver bestaat om achter Kamerleden aan te gaan. Het idee is: we zijn een nette democratie, een nette samenleving. Daarin moet de overheid niet bij voorrang achter de volksvertegenwoordigers aan gaan zitten. En er moet ook niet de indruk ontstaan dat een regering, het OM of een overheidsdienst om politieke redenen achter een oppositioneel Kamerlid aangaat. Als straks het integriteits-college van de Kamer na een onderzoek zou concluderen dat een Kamerlid onterecht verblijfskosten heeft ontvangen, dan zou dat ook een stevige basis kunnen zijn op grond waarvan de minister dat geld terug kan vorderen. 

Is de stilte vanuit de Tweede Kamer na de ernstige beschuldigingen in de NRC niet toch raar?
Ik proef dat de strategie van de Kamervoorzitter is: wacht even tot dat College Integriteit er is. Die discussie over die integriteitsregels loopt immers al tien jaar en over een paar weken hebben we dat college. Daarnaast liggen de belangrijkste beschuldigingen in het NRC-artikel op het strafrechtelijke pad. Ik heb begrepen dat de rijksrecherche daar nu naar gaat kijken. Vervolgens zal het Openbaar Ministerie beoordelen of ze dit gaan vervolgen. Daar horen wij op dit moment niets over. Dat gebeurt in alle rust en alle kalmte. En dat hoort ook zo te zijn. Zeker ook in verkiezingstijd zal het OM niet staan te springen om hier in het openbaar iets over te zeggen.

Afgelopen weekend heeft GroenLinks de stilte doorbroken. Kathalijne Buitenweg zei dat het zwijgen over de beschuldigingen van seksueel geweld een verkeerd signaal zijn. En Jesse Klaver pleitte voor een onderzoek door de Tweede Kamer. Wat vindt u daarvan?
Ik vind dat een goed idee – en ook dapper van Buitenweg dat ze dit heeft aangekaart. Dit soort ernstige zaken kun je niet onbesproken laten, daar mag je als Kamer niet bij wegkijken. Als je niets doet, straalt dat, als gezegd, heel slecht af op de hele Kamer – dan word je medeplichtig aan (het beeld van) een doofpotcultuur die ervoor gaat zorgen dat burgers het vertrouwen in hun parlement verliezen.