Boeven beunen bij in de zorg, tandeloze gemeenten kijken toe

'Ik ben het volledig met u eens dat het onacceptabel is dat criminelen misbruik maken van zorggelden,' antwoordde Helder op de zorgen die de Kamerleden uitten. Hoge verwachtingen werden echter al snel getemperd. 'De aanpak vergt een lange adem, en we kunnen waarschijnlijk niet alle mazen dichten.' De hoop is voor de korte termijn gevestigd op een serie nieuwe wetten en wetsvoorstellen, waarmee de zorg minder lucratief moet worden voor kwaadwillenden.

Want lucratief is het zeker, zo getuigen ook schattingen van de omvang van zorgfraude. Volgens het European Healthcare Fraud & Corruption Network, waar ook de Nederlandse Zorgautoriteit deel van uitmaakt, lekt zo'n 3 tot 10 procent van het jaarlijkse zorgbudget weg. Tussen de 2,5 en 8 miljard euro wordt uitgegeven aan niet-verleende zorg, en mag zo ieder jaar als verloren worden beschouwd.

Onder de noemer zorgfraude valt echter een breed scala aan misbruikgevallen. Het gaat van de eenpitter met een pgb-bureau die steevast nét iets te veel declareert, tot de zorg-ceo die over de ruggen van tientallen werknemers en een veelvoud aan cliënten miljoenen afroomt. Een veelkoppig monster dat strekt van incidenteel en welwillend tot structureel en ronduit malafide.

Het adequaat handhaven van een sector zo complex als de zorg is een nagenoeg onmogelijke taak. Wie betaalt, wie daarop toezicht houdt en hoe de zorg wordt ingekocht: de variaties en combinaties lijken eindeloos. Zelfs wanneer je inzoomt op bijvoorbeeld de gemeentelijke zorg, blijft het veld onoverzichtelijk. 'Jeugdzorg is qua toezicht weer anders georganiseerd dan Wmo-zorg, en inkoop van die zorg kan dan daarbinnen ook weer verschillen. De verantwoordelijkheden en het toezicht zijn heel erg versnipperd', aldus Elize Lantink van de VNG.  

Minister Helder kan dan ook op begrip rekenen wanneer zij stelt niet álle mazen te kunnen dichten. Smetteloze zorgondernemers kunnen gemakkelijk door de screening komen, om vervolgens later toch voor geld boven zorgkwaliteit te kiezen. Daarnaast kan pgb-fraude, door de directe klant-aanbieder relatie, moeilijk worden voorkomen. Er is echter één groep waarvan redelijkerwijs kan worden verwacht dat zij uit de (gecontracteerde) zorg worden geweerd: beroepscriminelen.

Maar, zo wees onderzoek van het Informatie Knooppunt Zorgfraude (IKZ) afgelopen jaar uit, de zorg is met hoge beloningen en lage risico's een waar walhalla voor boeven op zoek naar bijverdiensten. In de regio Twente stelde het IKZ in twee jaar tijd maar liefst 22 gevallen vast van vermenging van georganiseerde misdaad en zorg. Criminelen stappen, met strafblad en al, in de zorg voor een extra zakcentje. Veel hebben ze immers niet te vrezen; doorgaans hooguit een terugvordering. 'Het wordt vooral gezien als eenvoudige extra inkomstenbron naast de inkomsten uit de drugscriminaliteit, waarbij de pakkans en straffen laag zijn', aldus het rapport.

Het zijn twee zorgdomeinen waar criminelen zich vooral op richten: de Wlz-zorg (langdurige zorg onder beheer van verzekeraars) en de gemeentelijke zorg. Vooral laatstgenoemde, waar Wmo- en jeugdzorg onder vallen, is bijzonder kwetsbaar. Goede controle - zowel vooráf als tíjdens de zorgverlening - is namelijk een gemeentelijke taak die nooit écht concreet is gemaakt in 2015, toen de zorg deels werd gedecentraliseerd. 'Er kwam toen heel veel op gemeenten af, en hun prioriteit was de continuïteit van zorg te waarborgen,' legt Elize Lantink van de VNG uit. 'Pas daarna zijn ze toegekomen aan het inrichten van toezicht en handhaven.' 

Op verschillende plekken in het land is een handjevol pionierende gemeenten nu op zoek naar een adequate invulling van dit toezicht. Daarbij lopen ze al gauw tegen een flink prijskaartje aan. 'Wij hebben 350.000 euro in ons budget gereserveerd voor extra toezichthouders en juridische capaciteit', vertelt wethouder Eugène van Mierlo. Zijn gemeente Almelo loopt daarmee landelijk voorop. 'En we schuwen ook zeker de rechtsgang niet.' Hun rechtszaken tegen malafide zorgondernemers zorgen voor broodnodige jurisprudentie, en bieden zo handelingsperspectief voor andere gemeenten. 

Maar koudwatervrees lijkt te overheersen in gemeenteland. Een zaak tegen een zorginstelling kan jaren duren en tonnen, zo niet miljoenen kosten. 'Zodra het misgaat schermt een crimineel alles af met een advocaat, en dan wordt het voor een gemeente snel al heel complex', aldus Lantink van de VNG. 'Vervolgens moet een wethouder steeds weer geld voor onderzoekscapaciteit vrijmaken om maar zo'n zaak te kunnen voeren. Die moet tig keer naar de raad om daar verantwoording over af te leggen.'

Het is dan ook extra wrang wanneer vechtlustige gemeenten moeten toekijken hoe een zorgcrimineel elders zijn zaak voortzet. 'Als onze sociale recherche tot het gaatje is gegaan om bepaalde informatie boven tafel te krijgen, mogen wij dat vanwege privacywetgeving niet delen met onze buurgemeenten,' legt wethouder Van Mierlo uit. 'Als zij afscheid willen nemen van zo'n aanbieder, moeten zij dat hele traject opnieuw doen. En dat geldt net zo goed voor zorgkantoren.' Zo kan een bewezen zorgcrimineel enkele kilometers verderop ongestoord verdergaan.

Toegang tot integere, betrouwbare zorg is zo met de decentralisatie afhankelijk gemaakt van fanatieke wethouders en die hun gemeenteraden achter zich hebben gekregen. De lange reeks aan nieuwe wetten en wetsvoorstellen biedt namelijk weinig soelaas. De sectoren die het gevoeligst zijn voor ondermijning - kleine instellingen in de Wmo- en Jeugdzorg - vallen namelijk telkens in uitzonderingscategorieën. 'Wij zeggen al tijden dat er simpelweg niet genoeg middelen zijn', benadrukt Lantink van de VNG. 'Om echt een verschil te maken, moet €85 miljoen worden vrijgemaakt. Dat is gemiddeld 2 fte extra voor elke gemeente, púúr voor toezicht.' Minister Helder was daar donderdag duidelijk over: dat geld komt er (vooralsnog) niet.