alles verpletterend

De studio is op het Amsterdamse Westerdok, aan het IJ, hartje centrum. Een a-locatie en moordplek voor een creatief kunstenaar. Arnoud Noordegraaf zit er voor vijftien jaar gebakken, omdat het gebied door de gemeente is aangemerkt als broedplaats. Onderdeel van de oprukkende gentrification: creatieve buzz in de wijk trekt leuke horeca en yuppen aan en voor je het weet ben je de hipsterbuurt van de stad. Waarna het onbetaalbaar wordt voor de creatieve klasse en die naar elders moet verkassen. Geen stad blijft hetzelfde, alleen de schaal waarop de verschuivingen plaatsvinden is bij ons van een andere orde dan in China waar een megalomane bouwwoede plaatsvindt – onderwerp van Noordegraafs nieuwe opera As Big As The Sky.

Het verhaal in een notendop: de Europese architect Sem Aers tijgt naar China voor de bouw van een megaconstructie in een rustiek dorp. Daar raakt hij verwikkeld in een liefdesaffaire met een traditionele operazangeres – tenminste, zo lijkt het. Onder de operaschmink blijkt echter een gewiekste, moderne zakenvrouw schuil te gaan. Waarom de Chinese verstedelijking als onderwerp? ‘Ik heb altijd een fascinatie gehad voor architectuur,’ legt Noordegraaf uit. ‘Veel van mijn middelbareschoolvriendjes hadden ouders die als architect werkten. Het leek me een prachtig beroep en ik was goed in wiskunde, maar ik zag ook in dat de kans klein was dat ik de nieuwe Rem Koolhaas zou worden. Ik wilde iets artistieks doen en had geen zin om zes jaar onder een meester-architect te werken om vervolgens overspannen naar de volgende baan te gaan.’ Het werd de toneelschool en het conservatorium. Als componist en filmmaker is hij bekend om opera’s waarbij videobeelden deel uitmaken van zijn composities, een hechte versmelting van noten en videomontage. 

In 2007 kwamen de berichten van de bouwgekte in China bij Noordegraaf binnen, in de aanloop naar de Olympische Spelen. ‘Daar lag mijn verhaal, had ik het gevoel,’ memoreert hij. ‘Ik ben toen vier maanden in Xiamen gaan wonen en ging het vliegtuig in met Bouwmeester Solness van de Noorse toneelschrijver Henrik Ibsen en het libretto van Madam Butterfly in mijn koffer. Ik wilde het over de net-niet-bouwmeester hebben,’ legt Noordegraaf uit. ‘Ik vond het mooi om een antiheld te creëren die een rising star is maar net onder de parasol zit van iemand anders. En dan wordt hij ook nog verliefd op iemand die moderner en beroemder blijkt te zijn dan hij had gedacht. Het lukt hem elke keer net niet om datgene te pakken waarvan hij vind dat hij er recht op heeft.’

Daarnaast wilde Noordegraaf het verschil tussen de Europese en de Chinese aanpak onderzoeken. ‘Wat betekent de Chinese dictatuur en het communistisch georganiseerde kapitalisme voor ons in Europa, het continent dat ooit vooruitging in de vaart der volkeren maar dat nu al decennia lang vastzit?’ vraagt Noordegraaf zich af. ‘Waarom leggen ze in Beijing metro lijn 5, minstens zo omvangrijk als de Noord/Zuid-lijn, in zes maanden tijd aan, terwijl ze er hier bijna twintig jaar over doen? Dat is omdat ze in China tegen mensen daar zeggen: morgen moet je je huis uit, anders is het er niet meer. Mensen krijgen er een one time offer: verhuis maar naar de Chinese Bijlmer, ook al woon je nu op een prachtige plek. Hoe werkt die vooruitstrevende cultuur? China lijkt een blind optimistisch land. Natuurlijk weten veel Chinezen heus wel dat de politiek niet deugt. Maar ze hebben het nu beter dan hun ouders; hebben een Apple-computer en een auto. Dus ga je je dan om de politiek druk maken?’ 

Met een Nederlandse componist en een Britse schrijver die het libretto schreef (Adrian Hornsby) dreigde het stuk erg Europees te worden. ‘Ik wilde er de visie van een Chinese architect bij betrekken,’ zegt Noordegraaf. Zo kwam hij uit op Ai Weiwei. Een samenwerking met veel heen en weer reizen, want het internet is bij de Chinese architect en kunstenaar die huisarrest heeft wegens obstructie van de overheid te traag voor woorden. Tijd met Weiwei was schaars, maximaal een uurtje per keer, dan stond de volgende afspraak alweer te wachten. Weiwei’s assistent adviseerde Noordegraaf om het uur niet als brainstorm te gebruiken, maar om hem ter plekke te laten ontwerpen. ‘Weiwei denkt niet meer over je project na als je de studio uitloopt,’ legt Noordegraaf uit. ‘Dus ik duwde hem letterlijk potloden in zijn hand om on the spot te schetsen.’

Een maquette in de studio laat zien wat Ai Weiwei ontwierp: een enorm decorstuk dat aan een kant rond is met een vierkant gat en dat aan de andere kant vierkant is met een rond gaat. Noordegraaf: ‘Rond staat in China voor hemel, vierkant voor aarde – in 4000 jaar oude jadebeeldjes zie je dat terug. Tijdens de voorstelling draait dit ding half om zijn as. Je perspectief verandert en je moet ervaren dat dit consequenties heeft: alles wordt spreekwoordelijk op zijn kop gezet. Behalve draaien komt het decorstuk ook omlaag tijdens de voorstelling. Dat moet het gevoel opleveren dat het alles verplettert.’ Wat verpletterd wordt, tonen de filmbeelden die geprojecteerd worden op het transparante doek dat om het decorstuk heen zit. Beelden door Ai Weiwei gemaakt; droneshots van bulten afval in China met daarachter nieuwe bouwprojecten, monumentale rustieke dorpjes en eenzaam achter gebleven huisjes te midden van de bouwputten. 

Heeft Noordegraaf een antwoord gekregen op de onderzoeksvraag waarmee hij in 2007 naar China ging en waarmee de totstandkoming van zijn voorstelling aanving? In het libretto van As Big As The Sky zit een citaat van de voormalig Chinese staatsman Deng Xiaoping: ‘It doesn’t matter whether a cat is white or black, as long as it catches mice.’ Noordegraaf: ‘Ik wilde een beschouwende voorstelling maken en niet met een eenduidig antwoord komen Bij ons gaat het op onze manier: in Nederland worden mensen op een respectvolle manier behandeld, maar het aanleggen van nieuwe infrastructuur kost wel meer geld en tijd dan aanvankelijk is voorgenomen. Ik vind het Chinese systeem rücksichtsloos en respectloos. Het belang van de massa gaat daar voor het belang van het individu. De massa heeft meer aan metrolijn 5 dan aan die ene man die niet wil verkassen, dus moet hij maar weg. Maar er is ook een heleboel grijs gebied. In Nederland gaan we zo niet om met mensen, zou je zeggen. Maar in Groningen wel, waar het minder exposé heeft dan in de Randstad. Daar hebben de gedupeerden van de gaswinning toch maar pech met hun huizen.’

Muziekgebouw aan ’t IJ
As Big As The Sky
DONDERDAG 11 JUNI, VRIJDAG 12 JUNI EN ZONDAG 14 JUNI, 20.30 UUR