De VPRO-documentaire Alicia gaat over een meisje in een kindertehuis. De film gaat op IDFA in première. Regisseuse Maasja Ooms: 'Ik zie geen schuldige. Ik zie wel één slachtoffer.'
2Doc: IDFA primeur: Alicia
woensdag 22 november, NPO 2, 20.20-22.00 uur
Sommige kinderen hebben zo veel pech dat hun leven al stuk lijkt wanneer het nog maar nauwelijks is begonnen. Neem nu Alicia. In 2004 geboren als dochter van een moeder van zeventien. Op eenjarige leeftijd door Bureau Jeugdzorg bij haar ouders weggehaald omdat men zich zorgen maakte over Alicia's veiligheid. Na vier jaar in een pleeggezin overlijdt in 2009 haar pleegvader, waarna de verantwoordelijkheid van de pleegmoeder te zwaar wordt. Alicia is vijf en belandt in het Noord-Brabantse Kinderhuis Reek. De bedoeling is dat er zo snel mogelijk een nieuw gezin voor haar gevonden wordt, uiterlijk binnen een jaar.
Maar alle inspanningen ten spijt zit Alicia er nog steeds wanneer documentairemaakster Maasja Ooms (48) – van onder andere Boris Ryzhy (2008), Retourtje hiernamaals (2011) en Tussen mensen (2015) – haar in 2014 voor het eerst ziet.
'Ik fantaseerde over het opzetten van een groot kindertehuis voor kinderen zoals zij. De realiteitszin won het wel in mijn brein, maar het volgen van zo’n weerloos kind liet me zeker niet onberoerd.'
Ooms: 'Mijn startpunt was het idee voor een film over hechting, ik wilde in beeld brengen wat dat inhoudt. Omdat het zo'n breed gebied beslaat, kon het in het begin van alles zijn. Via m'n researcher kwam ik terecht in het kindertehuis in Reek waar een gedragswetenschapper hechtingsproblematiek op de agenda heeft gezet en een behandelmethodiek heeft geïnitieerd. Toen ik daar op een dag Alicia ontmoette, ontdekte ik dat wanneer het een portret van haar zou worden ik een procesfilm moest maken waarvoor ik haar langdurig wilde volgen.
'De directeur vond het nogal een vraag om gedurende drie jaar een camera toe te laten bij een groepje kinderen. Dat hij zich niet meteen afkerig opstelde, kwam doordat hij het belangrijk vond dat het nu eens zichtbaar zou worden om wie en wat het gaat wanneer er als gevolg van beleid holle frasen klinken als ''er is te weinig geld voor bepaalde zorg'' en ''sommige kinderen vallen buiten de boot''. Om het vertrouwen te winnen van de kinderen in de groep ben ik eerst regelmatig naar hen toegegaan met m’n fotocamera en gaf ik een soort workshop waarbij iedereen ook zelf foto’s mocht maken en we het resultaat afdrukten. Gaandeweg ging ik over tot filmen.'
Wat trok u in het thema 'hechting'?
'Misschien was ik ermee bezig omdat ik zelf in een kindertehuis ben opgegroeid, van mijn nulde tot mijn vierde. Daarna kon ik bij mijn moeder wonen. Ik heb overwogen er een participerende film van te maken; gedurende de montageperiode was de eerste scène heel lang een waarin ik Alicia iets over mijn eigen ervaringen vertelde.
'Maar uiteindelijk heb ik het toch niet gebruikt, omdat het verwachtingen zou wekken ten aanzien van Alicia's relatie met mij en andere observaties zou verstoren. Daarom ben je nu in het begin van de film direct aanwezig in haar situatie. Overigens zijn de levens van Alicia en mij totaal verschillend. Ik was een pleaser als kind, zij is steviger en zit veel langer in een onhoudbare situatie.'
'Wat betreft de film hoop ik dat dit een breekijzer voor verandering kan zijn, dat er voor kinderen als Alicia, of haarzelf, wat goeds uitkomt.'
Wanneer je Alicia ziet, en haar moeder, lijkt het alsof haar lot op z'n minst voor een deel in de genen zit.
'Dat is de spijker op z'n kop, ook oma's pad is eraan verwant. Alicia's moeder is op haar beurt slachtoffer van haar verleden. Het is heel complex. Zelf zie ik geen schuldige. Ik zie wel één slachtoffer.'
Alicia vliegt regelmatig uit de bocht. Kreeg u ook met haar wispelturigheid te maken?
'Ja, ik heb alle kanten gezien. Ik had gelezen dat het voor kinderen met een trauma heel belangrijk is om de regie te hebben. Dus Alicia mocht alles zelf bepalen: of ze wel of niet gefilmd werd, wat ze deed. ''Kom, ik ga koekjes bakken en dat ga jij filmen,'' zei ze dan. Dus dat deed ik; misschien leverde het een mooie scène op en dat was dan meegenomen, maar het gaf me in elk geval de gelegenheid om vertrouwen op te bouwen voor momenten waarop ze de camera kon vergeten.'
U heeft Alicia gedurende drie jaar gevolgd, tussen haar negende en dertiende. Vroeg ze niet of ze bij u kon komen wonen?
'Daar heeft ze het weleens over gehad, ja. En ik heb meteen eerlijk tegen haar gezegd dat dit niet kon. Door mijn beroep, waarvoor ik veel reis, bovendien ben ik alleen. En dat begreep ze ook wel. Zelf dagdroomde ik er tijdens het maakproces soms over dat als ik de film snel af had, er misschien snel een pleeggezin zou komen.
'Of ik fantaseerde over het opzetten van een groot kindertehuis voor kinderen zoals zij, een plek waar je kunt blijven wonen tot je volwassen bent. Je hoort als filmmaker niet de problemen van je hoofdpersoon op je schouders te nemen en de realiteitszin won het wel in mijn brein, maar het volgen van zo’n weerloos kind liet me zeker niet onberoerd.'
En nu?
'Wat betreft de film hoop ik dat dit een breekijzer voor verandering kan zijn, dat er voor kinderen als Alicia, of haarzelf, wat goeds uitkomt. Dat vind ik belangrijker dan dat mensen de film alleen maar zien. Daarom komt er ook een vervolgtraject, opgezet door de producent.'
Hoe loop je vervolgens weer weg uit zo'n leven?
'Als regisseur had ik na tweeënhalf jaar wel het gevoel dat het verhaal inmiddels in de vele uren opnamen zat, maar omdat ik het liefst op een soort hoopvol moment wilde stoppen met filmen, ging ik nog even door. En met Alicia houd ik contact, we hebben een vriendschap opgebouwd en bellen elkaar regelmatig.'