'Ach, ze weten alles al'

Citizenfour

De nagelbijtend spannende documentaire Citizenfour van Laura Poitras laat zien hoe Edward Snowden zijn onthullingen over Amerikaanse geheime diensten wereldkundig wist te maken. Welk effect hebben zijn onthullingen gehad op de privacy van burgers wereldwijd?

Ellen van Dalen

Het is zondagavond, eind oktober. Amsterdam is dit weekeinde op uitnodiging van de Universiteit van Amsterdam het centrum voor zo’n 300 beleidsmakers, wetenschappers en juristen die zich bezighouden met privacy en veiligheid. Dat gebeurt in alle openheid, zonder camera’s en extra beveiliging. Laptops en mobiele telefoons bij de hand. Naast het podium hangt een markante poster met de sponsors van deze conferentie: Facebook, Google, Ziggo, Microsoft. Een kalende man met pretoogjes, een jaar of zeventig, neemt plaats op het podium en maakt er een grapje over. ‘Ach, ze weten alles al.’ Zijn naam: Edward William, alias Bill Binney, voormalig medewerker van de Amerikaanse inlichtingendienst NSA.

Meer dan dertig jaar was hij in dienst bij de NSA, dezelfde organisatie waar computerexpert Edward Snowden ook voor werkte. Binney is ook een klokkenluider en Snowden heeft hem meerdere malen genoemd als zijn lichtend voorbeeld. Sommigen noemen Binney zelfs ‘Snowden 1.0’. Want een jaar voor Snowden zijn documenten lekte, in 2013, maakte Binney al bekend dat de Amerikaanse inlichtingendienst op grote schaal telefoongesprekken aftapte van onschuldige burgers. En dat allemaal onder het mom van terrorismedreiging. Oftewel: om de veiligheid te bewaken mag je heel wat privacy schenden. Nog niet eerder maakte een zo hoog geplaatste medewerker zulke geheimen openbaar.

De inmiddels 32-jarige Snowden ging een stapje verder. Hij lekte ook daadwerkelijk de geheime documenten waaruit dat bleek. Want alle data worden door de nsa opgeslagen, ook als er geen enkele aanleiding voor is: iedereen wordt afgeluisterd en afgetapt, e-mails worden gelezen en bankzaken bekeken. Volgens Snowden handelt de nsa daarmee illegaal en ondemocratisch. In 2013 nodigde hij daarom journalisten uit, onder wie Glenn Greenwald van de Britse krant The Guardian en de Amerikaanse documentairemaakster Laura Poitras, om die karrenvracht aan geheime documenten aan de grote klok te hangen.

held

Poitras maakte er in 2014 de film Citizenfour over, vernoemd naar de codenaam waarmee Snowden het eerste contact met Poitras legde. Zij was op dat moment bezig met het laatste deel van een trilogie over Amerika na de aanslagen van 11 september 2001. De laatste film zou gaan over het misbruik door Amerikaanse veiligheidsdiensten, haar eerdere – kritische – films gingen over de Irakoorlog en het gevangenenkamp Guantánamo Bay.

Citizenfour is een registratie van het moment waarop de vier elkaar in het ultrageheim ontmoeten in een hotel in Hongkong en de eerste onthullingen door Snowden met hen worden gedeeld. Hoewel de uitkomst inmiddels bekend is, is haar minutieuze verslag van de gebeurtenissen in die hotelkamer nagelbijtend spannend.
Sinds de onthullingen van Snowden is Binney een geliefde gast in talkshows, nieuwsprogramma’s en conferenties als deze. Met verve verdedigt hij daarbij het handelen van de man die qua leeftijd zijn kleinzoon had kunnen zijn. ‘Snowden is een held. Hij heeft zijn vrije leven opgeofferd voor een grote publieke zaak, voor de hele wereld,’ zegt de oud NSA’er.

Tegelijkertijd vraagt Binney zich af wat het waard was. Nu. ‘De verhalen in de kranten en de documentaire hebben weinig doen veranderen. Het enige dat anders is, is dat ze bij de nsa opener en arroganter zijn over wat hun macht is. Ze liegen zelfs tegen het Congres, het kan ze niets schelen. Ze doen wat ze willen doen, ondanks dat een overheid hen regels oplegt. De inlichtingendiensten denken dat zij de baas zijn over de overheid, en de overheid heeft geen idee wat ze aan het doen zijn. De NSA manipuleert iedereen. De samenleving onder controle krijgen en houden, dat is het enige doel.’

'Snowden is een held. Hij heeft zijn vrije leven opgeofferd voor een grote publieke zaak, voor de hele wereld.'

Bill Binney

Nederland

In Nederland is er als gevolg van Snowdens actie meer interesse gekomen in wat de geheime dienst doet, zegt minister Plasterk, ook aanwezig op de conferentie. Als minister van Binnenlandse Zaken gaat hij over de Nederlandse inlichtingendiensten. ‘Het optreden van Amerika heeft bij ons het wantrouwen aangewakkerd. Ook in het parlement. Ik denk dat als je het aantal debatten van de laatste twee jaar turft, het aantal vele malen meer is dan in de afgelopen twintig jaar bij elkaar. Ik begrijp die argwaan ook, mensen willen privacy en zich veilig voelen, en die balans moet goed in de wet zitten. Daar zijn we in de nieuwe wet over inlichtingendiensten ook mee bezig.’

Plasterk heeft het door Snowden in ieder geval niet makkelijker gekregen. Want Snowden opende ook de aanval op ons land. In een interview met de Volkskrant en Nieuwsuur begin dit jaar zei de klokkenluider dat de Nederlandse inlichtingendiensten aan de leiband van Amerika lopen. Ook zei hij dat de inlichtingendiensten op verzoek van de minister informatie vrijgeven.

Eerder, in oktober 2013, werd gezegd dat er metadata van 1,8 miljoen Nederlandse telefoongesprekken door de nsa zijn onderschept (bron: Der Spiegel, Le Monde en Tweakers). De metadata blijken te worden onderschept door onze eigen MIVD, die deze data vervolgens deelden met de VS. NSA ontkent, Plasterk zei dat hij van niets wist. Vooral dat laatste leidde tot veel ophef in de Kamer. Plasterk overleefde in februari 2014 ternauwernood een motie van wantrouwen.

aanpakken

Mensenrechtenorganisaties zoals Amnesty International volgen de overheden, zoals de Nederlandse, kritisch. Al was het maar omdat Nederland ook zo gretig is in het afluisteren. Naar aanleiding van twee jaar Snowden schreef Amnesty dit voorjaar een rapport. ► rapport Amnesty International Two Years After Snowden.
Strekking: overheden zorgen er voor dat mass surveillance legaal én zelfs uitgebreid wordt. Quirine Eijkman, namens Amnesty adviseur ‘Surveillance’, zoals het afluisteren in jargon wordt genoemd: ‘De publieke opinie maakt zich zorgen, maar doet daar niets mee. Het kabinet zou meer de nek uit moeten steken voor klokkenluiders als Snowden. Hij heeft veel voor Europa en Nederland betekend. Maar in het nieuwe wetsvoorstel stelt de bescherming van klokkenluiders niet veel voor.’

Binney heeft ook geen goed woord over voor politici. ‘De bewijzen dat afspraken worden geschonden zijn er, alleen moeten die op legale manier openbaar worden gemaakt. We hebben leiders nodig die deze mensen echt aanpakken. Die hen durven op te pakken en achter de tralies durven te zetten. Dat is de enige weg.’

Eijkman is iets positiever over de rechters. Positief vindt de mensenrechtenjuriste dat onlangs het Europees Hof een streep haalde door het Safe Harbor Verdrag, het verdrag waarin in 2000 is afgesproken dat data tussen de vs en Europa alleen op een veilige manier uitgewisseld mogen worden. Volgens het Hof is die garantie nu niet voldoende. ‘Het bewijs daarvoor leverde Snowden.’

En dan zijn er ook persoonlijke succesjes, zoals die van de Oostenrijkse Facebookgebruiker Max Schrems, die zijn gevecht van kleine David tegen reus Goliath in geuren en kleuren tijdens de privacyconferentie in Amsterdam mocht vertellen. Vier jaar heeft hij geprocedeerd om zijn gelijk te halen in de zaak of Facebook wel zijn privégegevens mag opslaan in de vs. De zaak kwam uiteindelijk terecht bij het Europees Hof en dat stelde de activist in het gelijk. Het leverde de 27-jarige Schrems persoonlijke felicitaties van Snowden op. Glunderend, vanaf het preekgestoelte in de Lutherse Kerk: ‘Ons fundamentele recht op privacy kan niet langer worden genegeerd door overheden.’ Plasterk kijkt op dat moment onverstoorbaar naar het scherm van z’n smartphone.

meer over citizenfour

najaar 2015

Hoe gaat het nu met Snowden, Greenwald en Poitras? Op dit moment zit Snowden nog steeds op een onbekende plek in Rusland. Moskou heeft zijn asielaanvraag verlengd tot in ieder geval half 2016. Met de buitenwereld communiceert hij via video-verbindingen en sinds eind september via twitter. In een maand tijd had Snowden anderhalf miljoen volgers. Zelf volgt Snowden alleen de NSA. Nog steeds loopt er een arrestatiebevel tegen hem: de FBI vervolgt hem wegens spionage. Hij kan levenslang krijgen.

Poitras en Greenwald zijn samen online doorgegaan en hebben sinds februari 2014 het online tijdschrift The Intercept. ► meer over The Intercept. Het webzine is een platform voor gedegen onderzoeksjournalistiek en klokkenluiders. Niet alleen worden de documenten van Snowden daar geplaatst, ook kunnen andere anonieme bronnen hun bestanden er ter beschikking stellen.

Half oktober kwam de site met nieuws van een tot nog toe onbekende bron, ook afkomstig van een inlichtingendienst, over het hoge aantal burgerslachtoffers door Amerikaanse drone-aanvallen (in vijf maanden tijd was negentig procent van de doden geen beoogd doelwit). Wereldwijd werd aandacht aan deze ‘Drones papers’ besteed. ► Meer over Drones Papers. Maar wat Snowden deed, lijkt voorlopig niemand na te doen. Concluderend kun je zeggen dat Snowden zijn naam eer aan doet: zijn onthullingen leidden tot een sneeuwbaleffect. De burger is wakkergeschud.