De ware aard

Stelt u zich een mens in oerstaat voor, zo vraagt Thomas Hobbes de lezer in het filosofische meesterwerk Leviathan. Zo’n mens in natuurtoestand leeft in continue angst, redeneert Hobbes, want in een wetteloze wereld kan je op ieder moment straffeloos worden bestolen of neergeknuppeld. Het leven van de oermens is kortom, ‘solitary, poor, nasty, brutish, and short.’

Hobbes confronteert de lezer met een verlangen naar veiligheid en mensenvrees die wellicht niet terecht is, maar wel diepgeworteld. Hobbes dwingt de moderne, post-9/11-mens zich te herkennen in zijn portret van de mens, die zich in dubbele zin door angst laat regeren.

Beatrice de Graaf, kenner van de geschiedenis van veiligheid en terrorisme, en filosoof Thomas Muntz zijn te gast over Hobbes’ mensbeeldbepalende boek.

Naar verluidt vormde voor Darwin uiteindelijk een krantenartikel de druppel. ‘Ik heb nogal een scherp satirisch stukje ontvangen uit een Manchester krant,’ zo schreef hij vol afschuw. Dat hij kritiek zou krijgen op de evolutietheorie, dáár had hij op gerekend. Maar dat mensen uit zijn werk meenden te mogen opmaken dat moraliteit een illusie was en de mens een door beestachtige instincten gedreven bruut – dat deed pijn.

Hij besloot al dat wanbegrip recht te zetten in een boek dat volledig aan de mens gewijd was: De afstamming van de mens, dat in 1871 verscheen. De belangrijkste kwestie die Darwin in het boek behandelt is de vraag hoe de evolutietheorie te verenigen valt met het idee dat de mens een moreel wezen is.

Of hij daarin slaagt bespreken we met primatoloog Frans de Waal en filosoof Thomas Muntz.

Is dit een mens – zo luidt de titel van het beroemde boek van de Italiaanse schrijver en Auschwitz-overlevende Primo Levi. Hij getuigt daarin van wat “in Auschwitz de mens van de mens heeft durven maken.”

Het boek gaat over de donkerste episode van de 20e eeuw: de holocaust, en onderzoekt wat die ons leert over waar de mens toe in staat is. Zoals Levi zelf in 1986 schreef, een paar maanden voor zijn dood: “het is gebeurd en kan dus weer gebeuren: dat is de kern van wat we te zeggen hebben.”

Te gast over dit boek zijn schrijver Arnon Grunberg en onze huisfilosoof Thomas Muntz. Grunberg is zoon van een Auschwitz-overlevende, en iemand die Primo Levi’s werk vele malen las en herlas. Hij nam een deel van Levi’s geschriften ook op in de door hem samengestelde bloemlezing Bij ons in Auschwitz.

“De menselijke natuur toont zich ten tijde van een ramp als veerkrachtig, vindingrijk, gul, empathisch en dapper.” Dat schreef de Amerikaanse schrijver Rebecca Solnit in 2008, in haar instant-klassieker A Paradise built in Hell.

In dat boek ontdekte ze dat rampen – van een aardbeving in San Francisco in 1906, via 9/11 in New York en tenslotte Orkaan Katrina in New Orleans in 2005 – mensen niet tot beestachtige bruten maken, zoals we gewend zijn te denken, maar juist het beste in ze naar boven halen. En ze vroeg zich af: wat leert ons dat over de menselijke natuur in het algemeen?

We bespreken dit hoopvolle boek over de mens-in-crisis met directeur van Urgenda Marjan Minnesma en onze vaste gast Thomas Muntz, filosoof.