OVT
De Fascinatie 4: Elsbeth Etty, biografe van Henriette Roland Holst
Vierde aflevering van de OVT-zomerserie De Fascinatie, waarin OVT-medewerkers praten met biografen van linkse schrijvers uit het begin van deze eeuw. In deze aflevering praat Kiki Amsberg met Elsbeth Etty, biografe van schrijfster en dichteres Henriette Roland Holst.
Draaiboek en inleidende teksten:
Kiki: Goedemorgen.
Vandaag 101 jaar geleden schreef Henriette Roland Holst het volgende briefje: "De heer en Mevrouw Roland Holst-van der Schalk (in spe) hebben de eer Monsier et Madame Verwey-van Vloten uit te nodigen tot het gezamenlijk drinken van mokka op de chalet van Jonkheer van den Konijnenburg te Noordwijk aan zee om 7 uur 15. Wandeltoilet, staat er nog onder."
Naast alle drukke werkzaamheden van het echtpaar Roland Holst hadden ze, zo krijg je de indruk toch nog volop de tijd om mensen te ontvangen en bij vrienden op bezoek te gaan. Ook al deed men veel langer over reizen, en was het een grote onderneming om ergens heen te gaan, er was voor alles veel meer tijd zo lijkt het wel.
Hoofdpersoon in onze serie de Fascinatie is vandaag de biograaf van de schrijfster en politica Henriette Roland Holst- van der Schalk, en dat is Elsbeth Etty.
Maar we beginnen met dit bekende lied:
PLAAT: DE INTERNATIONALE 1'00
Kiki: De Nederlandse tekst van de internationale zou van Henriette Roland Holst zijn. Het merkwaardige is dat dat niet op de plaat staat. Er staan wel namen op van andere tekstschrijvers: Jan Oudegeest, Troelstra voor de andere liederen die de Stem des Volks zingt, maar bij de Internationale staat geen Henriette Roland Holst. Het is misschien typerend voor alles wat men over haar zegt en denkt. Ze krijgt nooit de eer die haar toekomt.
(praten over bordje aan de deur bij haar geboortehuis, waar stond dat ze alleen schrijfster was. Het feit dat ze nooit in het rijtje vooraanstaande socialisten wordt genoemd).
Elsbeth:
- hoe lang leef jij al met Henriette Roland Holst?
- Waarom wilde je haar biografie schrijven.
- Wat voor gevoel heb je terwijl je met haar bezig bent, is het een vriendin?
- Identificeer je je met haar?
(identificatie op politieke vlak, in litteraire vlak en als marxiste. 1975 CPN feest, Henriette R.H. niet genoemd, want ze was een renegaat. Elsbeth recensie geschreven over vuur brandde voort)
- Wat is je beeld van haar?
- Wat heb je met haar gemeen?
Kiki: Elsbeth Etty is wel al heel lang met de biografie bezig, maar toch ontbreken er nog puzzelstukjes in het leven van Henriette Roland Holst. Daarom kunt, u als u denkt dat u belangrijke informatie heeft, of misschien wel voor de biograaf interessante brieven die ze niet zou kennen, dit aan ons doorgeven en misschien in de uitzending vertellen wat u weet. Ons telefoonnummer is 035-712302 (2x).
Henriette van der Schalk, zoals ze als meisje heet, is geboren op 24 december 1869 in Noordwijk binnen, als dochter van een welgestelde familie. De vader was notaris, en ze bewoonden een groot huis. De biografe had dit huis nog niet gezien. We boften, het huis was net helemaal gerestaureerd, nadat het vele jaren een kindertehuis was geweest en nogal uitgewoond was. Het was weer helemaal in de oude staat hersteld en de trotse eigenaar van het pand, de heer van der Wiel leidde ons er rond. Maar eerst bleven we nog even staan bij het borstbeeld van Henriette dat midden op het pleintje staat.
fragment
Kiki:
- In dat huis heeft ze dus een saaie jeugd gehad, maar daar begon ook haar carrière. Wanneer begon ze met gedichten schrijven en wanneer werden ze voor het eerst gepubliceerd?
(verhaal over bezoek aan Jan Toorop, Albert Verwey, kennismaking Rik Roland Holst. Jeugdgedichten. Gorter leert ze kennen.
Ze publiceert in de Nieuwe Gids , waar ook Leopold publiceert. En dan is ze een erkende dichteres.)
Eventueel gedicht lezen: Idealen.
(hang naar kunstenaarsmilieu. Verwey haar mentor. Zij leest haar gedichten voor.
Gorter zegt : je moet een ideaal hebben. Zij leest Dante, maar hij wijst haar op Spinoza. Met Rik leest ze Marx.)
- Was ze politiek opgevoed?
- Haar eerste bundel verschijnt wanneer?
-Wie was Rik Roland Holst.
(hij had zelfde ontwikkeling als zij. Zat in depressie, beide vaders overleden. Ze zijn lang verloofd geweest. Gaan in 1896 trouwen en in 's Graveland wonen. Poëtisch valt zij droog. Beide grote aanhangers van William Morris en Arts and Crafts Movement. Ook zelfde gedachten als Henri Polak: verheffing van de arbeider.)
- hij had contact met Berlage, toen hij de schilderingen en decoraties maakte voor het ANDB-gebouw, het vakbondsgebouw van de diamantbewerkers.
- Zij maakte de teksten onder de tekeningen.
- ze werkten veel samen
- lazen samen William Morris en Marx.
(ze werden lid van de SDAP, de partij is trots op de coryfeeën.)
- Ze wordt gevraagd in de Redactie van de Nieuwe Tijd samen met Frank van der Goed en Herman Gorter.
- Haar artikelen worden ook in het buitenland gepubliceerd.
- Een belangrijke gebeurtenis is de Spoorwegstaking, waar de eerste twijfel ontstaat over de koers van de SDAP.
Kiki: Ik zal even de voorgeschiedenis uiteenzetten: Er breekt eind januari 1903 een staking uit bij de Spoorwegen, de directie van de Spoorwegen zijn verrast en geven toe aan de eisen van de stakers. Maar om dit soort stakingen in de toekomst tegen te gaan, wil de regering komen met een nieuwe wetgeving: staken in belangrijke sectoren wordt strafbaar. Deze wetten worden de worgwetten van Abraham Kuyper genoemd. Uit protest tegen deze wetten breekt er begin april een algemene werkstaking uit. Aanvankelijk staan vakverenigingen, sociaaldemocraten en vrije socialisten nog zij aan zij. Maar als de staking twee dagen aan de gang is, worden de wetten in de Tweede Kamer aangenomen. De stakers hebben een Comité van Verweer aangesteld en dat comité besluit de staking af te blazen, terwijl die nog maar net op gang is gekomen. Het resultaat is desastreus. Duizenden mensen worden ontslagen. Veel leden geven de SDAP de schuld van de nederlaag. Troelstra heeft verdeeldheid gezaaid door een artikel in Het Volk. Twee dagen later ontmoeten alle partijen elkaar in het gebouw van de Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond - de anarchisten en hun leider Domela Nieuwenhuis - en de SDAP voor wie Roland Holst en Troelstra het woord voeren. We gaan even luisteren naar een nagespeeld fragment van deze zeer rumoerige nachtelijke vergadering. U hoort eerst Domela, dan Henriette Holst, dan Troelstra.
fragment
Kiki: Zo kunnen we ons een beeld vormen van de politieke zijde van Henriette Roland Holst, overal in het land lezingen houdend, sprekend voor de arbeiders, reizend door het hele land, en thuis in het huis in 's Graveland, schrijvend voor het partijblad.
En daarnaast dichtend. Bep Boleman, die in de jaren dertig declamatrice was, leest een fragment voor uit het gedicht Prometheus, een gedicht dat ze schreef voor Sneevliet, die toen vakbondsman was van de bond voor treinpersoneel.
fragment
-Sneevliet was ook een vriend van haar?
-Heijermans had kritiek op haar en op Gorter. Waarom?
-Zij ging om met alle groten der aarde. Rosa Luxemburg was een vriendin van haar.
- Er ontstaat een conflict in de partij in 1909.
(De Tribune-groep die een blad publiceerden waar nogal kritiek werd geuit op de partijlijn. Henriette blijft in de partij. Breuk met Gorter.)
- Dan gaat ze in 1912 toch uit de partij. Ze twijfelt aanvankelijk nog en heeft die twijfel kennelijk geuit tegenover Rosa Luxemburg, want deze schrijft haar:
- Ze richt een eigen partij op, de RSV, het Revolutionair Socialistisch Verbond. Lukte het haar om leden te winnen voor die partij?
Kiki: U kunt nog steeds bellen met ons, als u wellicht belangrijke informatie heeft voor Elsbeth Etty , de biograaf van Henriette Roland Holst. Misschien heeft u haar gekend, misschien heeft u met haar gecorrespondeerd, aangezien de biografie nog niet klaar is, kan de informatie zeer waardevol zijn, en precies een ontbrekende schakel zijn. U kunt ons bellen 035-712302.
We hebben een paar fragmenten gevonden in een uitzending van Yvonne Scholten van 11 jaar geleden, uitgezonden in het programma Hoor Haar. Daarin geven een aantal mensen een typering van deze socialiste en schrijfster.
fragment
EINDE EERSTE UUR 10.......?
TWEEDE UUR
Goedemorgen bij het tweede deel van de Fascinatie, dat net als in het eerste uur gewijd is aan Henriette Roland Holst, De titel De Fascinatie slaat op het feit dat we in deze serie biografen aan het woord laten over de persoon waar ze over schrijven en waar ze door gefascineerd zijn, omdat als dat niet het geval is, je niet jaren met een en dezelfde figuur bezig zou kunnen zijn. Vandaag vertelt Elsbeth Etty over haar fascinatie voor Henriette Roland Holst- van der Schalk.
Heeft u voor de biografe waardevol materiaal, dat zij misschien nog niet kent, bel ons dan op 035-712302.
Van 1903 tot 1918 gaat Henriette wonen in Laren, in een huis dat door Berlage is gebouwd. Het echtpaar heeft een akker gekocht, Rik Roland Holst kende Berlage goed. En Berlage had in die tijd wel meer huizen gebouwd in die omgeving. Het was dus vrij normaal hem die opdracht te geven. De villa is in 1913 te klein, en dan bouwt Berlage er nog een vleugel aan. Elsbeth had dat huis nog niet gezien en samen bezochten we de kapitale villa die nu in bezit is van de heer Schoenmakers. Hij leidt ons rond en we beginnen in het fietsenhok.
fragment
-Merkwaardige coïncidentie was dat we in het huis eerst een tekening van de villa in Laren zagen en toen we ons omdraaiden stond jij oog in oog met je huisje aan de Prinsengracht.
- Het is toch altijd weer vreemd om te bedenken dat Henriette Roland Holst die zoveel luxe gewend was, in zo'n omgeving haar toespraken voor de arbeiders schreef en haar gedichten over de gezamenlijke strijd. Vond ze dat zelf niet vreemd?
- Ze reisde wel altijd 3e klas vanuit Hilversum naar Amsterdam. De spoorlijn Amsterdam-Gooi was toen klaar. Haar moeder woonde toen in Hilversum, hier vlak achter op de Lindenheuvel.
- Gorter woonde in Bussum.
- Zij reist dan ontzettend veel, naar congressen in het buitenland. Een belangrijk congres was de conferentie in Zimmerwald in Zwitserland in 1915.
(ze ontmoet er Trotski en Lenin. Spreekt met hen, ze droomt zelfs van Trotski)
Voorlezen stukje droom.
-Haar partij de RSV is dan opgegaan in de Sociaal Democratische Partij, de SDP, die vanaf 1918 de Communistische Partij Nederland wordt. Dat gebeurt onder invloed van de revolutie in Rusland. Zij wordt lid van de CPN.
- Hoe vond ze het om steeds als enige vrouw tussen al die mannen te zitten. Geen moment hoor je haar opkomen voor de vrouwen. De mannen krijgen algemeen kiesrecht, maar dat vrouwen niet mogen stemmen zegt ze daar iets over? Ze mocht zelf niet stemmen wat vond ze daar van?
- Hoe kwam dat ze als vrouw wel geaccepteerd werd?
- Kun je iets vertellen over haar huwelijk. Rik wordt niet als altijd even trouw afgeschilderd.
-Hij heeft lange tijd een verhouding gehad met Ina, en later raakte Henriette toch bevriend met Ina.
-Had zij ook andere liefdes?
- Zij hebben nooit kinderen gekregen. Vond ze dat erg?
REACTIES EVENTUEEL
- Haar vriendin Rosa Luxemburg wordt in 1919 vermoord. Later zal ze een biografie aan haar wijden.
- Ze gaat naar het derde congres van de Komintern, de Communistische partijen, dat in Moskou plaats vindt. Dat is in 1921. Opnieuw ontmoet ze Trotski en Lenin, Kolontai en andere groten der partij.
-In 1924 stapt ze weer uit de CPN- Pannekoek en Gorter zijn haar al voorgegaan. Maar een jaar later meldt ze zich weer. En in 1927 gaat ze er voorgoed uit omdat Trotski wordt verbannen, dan is het haar al duidelijk dat de Communisten een verkeerde koers zijn gaan varen.
- Ze is teleurgesteld over de loop der gebeurtenissen in de Sovjet Unie.
- Zo rond haar vijfenvijftigste jaar wordt de religie weer belangrijk in haar leven, een soort religieus socialisme.
Kiki: Laten we luisteren naar wat Jef Last over haar te zeggen heeft. In zijn memoires vertelt hij over haar. Hij heeft haar goed gekend. Samen met Jef Last zat zij in de redactie van het verzetsblad de Vonk, dat in de oorlog illegaal verspreid werd. Na de oorlog veranderde de naam van het blad in de Vlam.
fragment Jef Last
Jef Last zegt het al, ze keerde zich al meteen tegen de Jodenvervolgingen, schreef er gedichten over.
Ze heeft o.a. een gedicht geschreven: Aan een kleine Joodse jongen.
Kiki: We hebben steeds over Henriette Roland Holst gesproken. Maar we hebben nog steeds haar stem niet gehoord. Helaas zijn er weinig fragmenten te vinden van haar stem. Haar toespraken tot de arbeiders, op bijeenkomsten, voordrachten van gedichten, dat hadden we allemaal graag willen horen, maar uit die tijd zijn er natuurlijk nog geen opnamen.
-Heb jij een idee hoe haar stem geklonken heeft. Sprak ze bekakt?
Kiki: We hebben een ontroerend fragment gevonden van Henriette Roland Holst, een jaar voor haar dood. Het is 12 mei 1951 en zij is gevraagd om het Jeugdhuis de 'Haere' in Doornspijk op de Veluwe te openen.
fragment
Kiki: Toen ik aan de voorbereidingen voor deze uitzending bezig, vertelde mijn zuster Ariane dat ze een keer Henriette Roland Holst ontmoet had, toen zij zelf nog op de middelbare school zat, en Roland Holst zeer oud was en in een rusthuis in de van Eeghenstraat woonde. Ik ging met mijn zuster Ariane Amsberg het huis bekijken.
fragment 5
- Hoe lang denk je nog met de biografie bezig te zijn.
- Kun je het volhouden steeds met dezelfde figuur bezig te zijn.
- Heb je moeite met de religiositeit van Henriette RH.
Kiki: We zijn aan het einde gekomen van deze aflevering van de Fascinatie waarin we met Elsbeth Etty spraken over Henriette Roland Holst. Als u een bandje wilt van dit programma dan moet u f. 20,- storten op giro 444600 t.n.v. de VPRO onder vermelding van de Fascinatie - Roland Holst van 24 juli 1994.
Volgende week hoort u de laatste aflevering van de Fascinatie waarin Kees Slager praat met biograaf Mels de Jong over de schrijver A.M. de Jong.
De VPRO stopt met uitzenden op radio 1. Op radio 2 kunt u de VPRO nog de hele middag beluisteren. Op radio 1 wordt de uitzending nu overgenomen door de AVRO.