Mens, machine en moraal

De zesdelige serie Robo sapiens voert de kijker over de hele wereld, langs een staalkaart van wat kunstmatige intelligentie allemaal vermag. Van Amerikaanse robotrock en een pratend hoofd in Addis Ababa tot louter door reuzenrobots bemande Chinese fabrieken en sekspoppen die zo knap zijn dat geen importbruid er nog tegenop kan. Het doet afwisselend huiveren, verbazen of glimlachen – dat laatste, omdat er ook weleens wat mislukt.

Aardig wat zelfs, vertelt Jelle Brandt Corstius. 'Er wordt wel van alles beloofd, maar in de praktijk is het vaak nog niet zo flitsend. Terugkijkend denk ik dat de verwachtingen van kunstmatige intelligentie op korte termijn te hoog zijn en op lange termijn te laag. Maar na het maken van deze serie accepteer ik dat kunstmatige intelligentie in de toekomst een heel belangrijke rol zal spelen. Dit is een interessante tijd. Vergelijk het met de opwarming van de aarde: het moment om dat te agenderen was dertig jaar geleden. Het moment voor kunstmatige intelligentie is nu.'

Het is zaak dat kunstmatige intelligentie op de politieke agenda komt. Hierin staat Brandt Corstius bepaald niet alleen. We zijn bar slecht voorbereid op het leven met de toekomstige technologie, schreef Yuval Noah Hahari, bekend van de bestsellers Sapiens en Homo Deus, recent in The Guardian. 'Zoals in de twintigste eeuw de trein, elektriciteit en de radio werden ingezet door het naziregime, maar evengoed om de vrije democratie vorm te geven, zo zal kunstmatige intelligentie in deze eeuw een nog veel grote spectrum aan mogelijkheden bieden. De beslissing wat er wel en niet moet komen, kan weleens de belangrijkste zijn die de mensheid komende decennia moet nemen.'

(tekst loopt door onder afbeelding)

Jelle Brandt Corstius vervolgt: 'De meeste ingenieurs en programmeurs in deze wereld richten zich toch puur op het maken van een zo goed of effectief mogelijk programma. Ze kijken niet of er grenzen zijn aan wat ze doen. En of het wel verantwoord is. Degenen die dat wel doen, zijn op de vingers van één hand te tellen. In de tweede aflevering filmen we Gusz Eiben van de VU, die zich bezighoudt met evoluerende robots. Daar komt dus geen mens aan te pas: dit zijn fysieke robots, gekleurde blokjes die, als ze elkaar vinden, vrijelijk informatie uitwisselen, zoals wij dat ook doen. Zijn ze het met elkaar eens dan komt er een baby. Eiben kiest er bewust voor om er altijd bij te zijn, wanneer zo’n baby uit de 3D-printer rolt; hij zorgt voor gecontroleerde omstandigheden. Ze zullen de wereld niet veroveren, maar hij is er bijvoorbeeld niet voor dat zijn robots leren zelf een printer te bouwen. Hij ziet het risico daarvan.'

Eerst de techniek, dan de moraal. Maar gaat het niet vaak zo? Denk aan Oppenheimer en het Manhattan Project, dat de atoombom voortbracht. 'Dat is zo. Technologische vooruitgang is per definitie niet te stoppen, dat propageert ook niemand. Maar wij zijn gewend door het maken van fouten vooruitgang te boeken. Er moest eerst een woonwijk in Enschede in de hens gaan voor we inzagen dat vuurwerkopslag anders moet; we rommelen wat aan, er gaat iets mis en daar leren we van.'

Het leven van een mens is wat zijn gedachten ervan maken, zei Aristoteles, maar het is de vraag of de mens zijn autonomie in de toekomst zal weten te behouden. Robo sapiens werpt licht op de snel evoluerende verhouding tussen mens en machine. Voorlopige stand: 1-0, maar al binnen een generatie kan dat heel anders zijn. 'Techniek moet in dienst van de mens blijven staan. En daarom moet nú heel duidelijk gedefinieerd worden wat de doelen zijn. Nu al speelt in de auto-industrie de kwestie of een auto zelf moet kiezen om iemand aan te rijden en mogelijk een dodelijk slachtoffer te maken als de bestuurder daardoor blijft leven.'

De komende twintig jaar verandert de wereld even veel als in de afgelopen 300 jaar, leren we in de eerste aflevering. 'Hoe dat er precies uitziet, geen idee. Om even bij auto's te blijven, het is alsof we een serie maken over de automobielindustrie in 1910: dat de wereld verandert door de uitvinding van de verbrandingsmotor staat vast, maar dat er tanks en vliegtuigen komen en mensen massaal in buitenwijken gaan wonen, allemaal door de auto, is moeilijk voor te stellen. Om te voorkomen dat ik een soort Chriet Titulaer wordt, kies ik in de serie voor het gezichtspunt van mijn dochter, Mae. Ik vind dat zij meer recht van spreken heeft dan ik, want het is haar tijd waarover dit gaat.'

(tekst loopt door onder afbeelding)

In Robo sapiens is Jelle Brandt Corstius persoonlijker dan in zijn eerdere programma's, en dat heeft alles te maken met zijn eigen leven. 'In de afgelopen twee jaar is mijn wereld onherkenbaar veranderd,' schreef hij vorig jaar in zijn boek As in tas. Zijn vader, Hugo Brandt Corstius, stierf en zijn dochter werd geboren. 'Zoals elke vader vroeg ook ik me af in wat voor wereld mijn dochter zal opgroeien.'

Om zich in haar te verplaatsen introduceert hij via de voice-over de dan 85-jarige Mae Brandt Corstius, die in het jaar 2100 terugkijkt. Via haar komen levensvragen over liefde en dood aan bod.

Naast de 85-jarige Mae komt ook peuter Mae van nu in beeld. Samen met robot Robin zit ze aan de eettafel. 'Wobin ook eten,' zegt ze lief. Het werkt goed. Beide vondsten, de 85-jarige stem vanuit de toekomst en de robot, laten ons met andere ogen kijken naar de wereld. Het tilt ons uit boven het alledaagse, waarin we 'liever bezig zijn met onze eigen wereld dan met die van onze kinderen,' aldus de bejaarde Mae. 'De dingen die echt belangrijk zijn, zien we niet.'

Voor de jonge vader was het confronterend, het idee van een bejaarde Mae, wanneer hij er zelf niet meer is. Nog los van praktische zaken. Zoals robots en de liefde. 'Ik heb er natuurlijk helemaal geen zin in dat mijn dochter later met een robot thuiskomt, zelfs niet in deze fictieve situatie. Dus maak ik ervan dat ze een robotvriendje heeft gehad, dat ging nog net. Maes kinderen staan wat verder van mij af en die breng ik in de serie wel in de problemen: haar zoon woont in een reservaat waar men zich heeft afgekeerd van de techniek en weer leeft zoals in het stenen tijdperk. En wat zal zij later voor werk doen? Robots nemen niet alleen veel fabrieksbanen over, ook kantoorfuncties. Mijn werk ook. Robots kunnen al dichten en boeken schrijven, er bestaat een bedrijf dat (financiële) artikelen laat schrijven door robots.'

Wat wil Brandt Corstius Mae meegeven nu hij dit allemaal weet? 'Ik moet echt gaan bedenken welk onderwijs bij de toekomst van mijn dochter past. Wat heeft het voor zin om iets te gaan leren dat na je studie niet meer relevant is? Ik denk dat het in de toekomst veel belangrijker wordt hoe je leert dan wat je leert. Ervan uitgaand dat iedereen dan nog werkt. Wat als werk een keuze is?'

Maar het moeilijkst vond hij de dood, het onderwerp van de laatste aflevering. 'De kans is aanwezig dat blijven leven in Maes tijd een optie is. Haar dood wil ik me natuurlijk niet voorstellen, maar niet doodgaan lijkt me ook afschuwelijk. De hele intensiteit van het leven valt weg. Er is een verhaal van Roald Dahl waarin een wetenschapper sterft, op zijn hersenen en ogen na. Het eindigt ermee dat zijn vrouw voor zijn ogen seks heeft, hij is niet in staat ze te sluiten. Dit verwoordt goed het angstige idee om geen controle te hebben. Net als werken is de dood in zekere zin onze redding. Dan weten we tenminste wat we moeten in het leven.'