the mind live - 6 september

verslag van het live-event in Leiden

Elmar Veerman ,

Het laatste live-evenement van The Mind of the Universe draaide om creativiteit en nieuwsgierigheid. Zullen machines ons ook op dat gebied verslaan?

The mind live - georganiseerd door VPRO, KNAW en UNESCO

Bekijk de registratie van de avond:

mens of machine?

Is creativiteit een exclusief menselijke eigenschap die machines niet kunnen evenaren of overtreffen? Bezoekers van de uitverkochte avond in de Leidse Schouwburg mogen het meteen testen. Presentatoren Rob van Hattum (VPRO) en Andrée van Es (Unesco) lezen twee gedichten voor. Het ene is geschreven door een algoritme, het andere door een menselijke dichter. Welk gedicht is 'echt'? Het publiek heeft weinig moeite de menselijke hand te herkennen in dit gedicht van John Suckling. Machines zijn een vier eeuwen oude meester wat dat betreft nog niet de baas. Maar blijft dat zo? En wat verstaan we eigenlijk onder creativiteit? Het menselijke voorstellingsvermogen kwam in de tv-serie The mind of the universe steeds weer aan bod, zien we in een korte compilatie met onder meer Hans Clevers, Jennifer Chayes en Martin Rees.

De eerste spreker, Koert van Mensvoort, laat 'zelfportretten' zien. In werkelijkheid is het steeds dezelfde digitale foto, die door een algoritme is bewerkt om de stijl van bestaande kunstwerken te imiteren, en behoorlijk overtuigend ook. De zonnebloemen of sterrenhemel van Vincent van Gogh bijvoorbeeld. Maar het trucje kan ook met een stripboek als inspiratie, of een set krantenkoppen. Is de computer die dat maakt creatief bezig? Verkeerde vraag, vindt Van Mensvoort. Computers en mensen moet je net zo min vergelijken als appels en peren, zegt hij. Een wedstrijd tussen paarden of rennende mensen slaat nergens op. Het is veel interessanter om ze te combineren: een wedstrijd tussen mensen op paarden. Technologie is in zijn ogen deel van onze natuur.

Welk gedicht is bedacht door een machine?

Koert van Mensvoort op z'n Van Goghs.

Stel je voor

De volgende spreker, componist Merlijn Twaalfhoven, wil de wereld veranderen, en dat doet hij met muziek. Door Syrische kinderen even hun ellende te laten vergeten of door Turks- en Grieks-Cyprioten naar dezelfde muziek te laten luisteren bijvoorbeeld. In zijn voordracht gaat hij nauwelijks in op de vraag wat creativiteit in het computertijdperk inhoudt, maar heeft hij het vooral over de problemen in de wereld, zoals klimaatverandering, oorlog en ongelijkheid. En wat je daar als burger tegen kunt doen. Als je dat wilt. 'Maar om iets te willen, moet je het je eerst kunnen voorstellen.' En dat vergt creativiteit, van kunstenaars, makers en bouwers. Daarom pleit hij voor meer ruimte voor de verbeeldingskracht, voor schoonheid, voor spel. Hij wil samen met het publiek de wereld verbeteren, overal in de samenleving. Hoe, dat blijft onduidelijk. 

Twaalfhoven benadrukt gevaren aan nieuwe technologie, Van Mensvoort zegeningen, maar beide willen ze dat mensen meer nadenken over de kant die ze technologie op willen sturen. Na een korte discussie doet Twaalfhoven een poging de stemmen van het publiek met handgebaren te dirigeren om zo samen muziek te maken, maar het komt niet echt van de grond. Verder dus maar, met de spreker waar de meeste bezoekers naar zullen hebben uitgekeken: Robbert Dijkgraaf.

Van Mensvoort en Twaalfhoven in gesprek

Twaalfhoven probeert het publiek te bespelen

The world of tomorrow

En hij stelt niet teleur. Om naar te de toekomst te kijken, grijpt Dijkgraaf eerst terug naar het verleden: de World Fair die in 1939 in New York werd gehouden. Daar was de eerste televisie te zien, de eerste wasmachine, de eerste fax en de eerste robot. Die kon spreken door grammofoonplaten af te spelen op 78 toeren per minuut, en... een sigaret roken. De openingstoespraak werd gehouden door niemand minder dan Albert Einstein. Die het opmerkelijk genoeg niet had over twee dingen: kernfysica en computers, twee ontwikkelingen die niet lang daarna de wereld op z'n kop zouden zetten. De les: de toekomst voorspellen is lastig, want het is heel moeilijk te weten wat je niet weet. 

Maar juist dat is belangrijk, betoogt Dijkgraaf. Inschatten wat er zou kunnen zijn, wat er nog te verkennen is. Waar we volgens hem nu staan: we gaan een enorme stap maken, van het vergaren van bouwstenen naar het bouwen zelf. Wat kunnen we maken? Ontzettend veel. We zijn in het tijdperk van synthetische biologie aan het komen en kunnen zelfs aan onszelf gaan bouwen. 'Het universum aan mogelijkheden is zo veel groter dan het universum dat hier is. Vier miljard jaar evolutie, veertien miljard jaar evolutie in de kosmos, gaat nu versneld plaatsvinden in het laboratorium planeet Aarde.' En hij zegt natuurlijk nog veel meer. Nieuwsgierig? Bekijk de registratie van de avond, bovenaan deze pagina.

Robbert Dijkgraaf

Een heel andere kijk op creativiteit geeft Juliette Walma van der Molen, ontwikkelingspsychologe. Maar eerst mag het publiek nog luisteren naar twee muziekstukken en daarna bedenken welk stuk door Bach is geschreven, en welk door een computer die iets nieuws heeft gecomponeerd op basis van Bach's werk. Een meerderheid heeft het bij het juiste eind, maar niet iedereen.

Walma van der Molen gaat in op de vraag wat creativiteit is, en hoe weinig daarover bekend is. Is creativiteit gedrag, dat een computer kan overnemen? Of een houding, iets wat veel moeilijker te imiteren is. Hoe kom je tot zo'n houding? Daarvoor is goed ingericht onderwijs cruciaal, betoogt ze.

Aansluitend is er een discussie, waarin interessante dingen gezegd worden. Toch zijn de sprekers het wel erg eens met elkaar: menselijke creativiteit is ontzettend belangrijk voor onze toekomst en moet veel meer gestimuleerd worden. Niemand merkt op dat er ook te veel creativiteit kan zijn - bij frauderende onderzoekers, of bij mensen die lijden aan waanvoorstellingen bijvoorbeeld. Maar misschien vinden ze dat gewoon een open deur.

Robbert Dijkgraaf en Juliette Walma van der Molen