Terug naar af

Ik weet nog precies waar ik was, op die dik besneeuwde laatste dag van het jaar 1999: in Gastronom nummer 1, de legendarische supermarkt in Moskou vlak achter het FSB-hoofdkwartier aan de Loebjanka. Mijn vrouw en ik woonden destijds drie minuten verderop, in een fraai prerevolutionair pand aan de Schone Vijvers.

Nog een paar uur en het was het jaar tweeduizend. Een groot deel van de mensheid verkeerde in angst voor de aangekondigde millenniumbug. Wereldwijd zouden computers de overschakeling naar het jaar 2000 technisch niet aankunnen en vrijwel zeker zorgen voor een catastrofe. Deskundigen profeteerden dat niet alleen computers op de beurs, maar ook computers die het kernwapenarsenaal op deze aardbol aanstuurden zomaar op hol konden slaan.

Nu het Armageddon toch aanstaande was, had ik besloten extra veel drank en eten in te slaan. Terwijl ik vanachter mijn karretje een blondine in een witte bontjas volgde die zich – met twee knappe lijfwachten in haar kielzog – begaf naar de zwartekaviaarkoelkast, belde mijn vrouw.

‘Kosjmar, wat een nachtmerrie! Wat een ramp! Ik hoorde het net op de radio. Weet je wie Jeltsin zojuist heeft benoemd tot zijn opvolger?’ Ik wist het niet, maar deed een gooi naar Poetin. ‘Hoe weet je dat?’

Ik had het slechts geraden, antwoordde ik mijn vrouw. ‘Pieter, hoe kun je nu zo rustig blijven? Dat is toch een ramp? Een ex-KGB’er in het Kremlin. We gaan weer helemaal terug naar af... Blin, verdomme! Zeg, je hebt toch niet de mayonaise voor de oliviersalade vergeten?’

Groot was mijn verbazing toen ik onlangs, bij een voorvertoning van de documentaire Putin’s Witnesses van de cineast Vitaly Mansky in Tuschinksi, vrijwel exact dezelfde scène zag. De vrouw van Mansky, half lacherig aangestaard door hun tienerdochters, roept eveneens uit: ‘Kosjmar, een nachtmerrie!’ en voorspelt voor het oog van de kijker de terugkeer van de tijden van Stalin.

De 54-jarige Mansky is Rusland inmiddels ontvlucht. Het gejuich van zijn volk na de annexatie van de Krim en de start van de oorlog in Oost-Oekraïne kon hij niet langer verdragen. Net als veel oppositionele Russen verkeert hij in vrijwillige ballingschap in Riga. Hij is een dissident 3.0.

Tot die historische oudejaarsavond in 1999 hadden de media in Rusland ongekende vrijheden gekend. Over de vuiligheden van het Russische leger in de oorlog in Tsjetsjenië werd op NTV dagelijks bericht. De gangen van de oligarchen, verbonden met de misdaad, werden al even genadeloos blootgelegd. Intussen lag het land, negen jaar na het uiteenvallen van de USSR, economisch, sociaal en politiek op apegapen. Het leger verkocht vluchten in MiG’s en ritjes met gammele Sovjettanks voor de meest biedende. De kabinetten van de grillige, zwaar met zijn gezondheid kampende alcoholist Boris Jeltsin kwamen en gingen.

Mansky werkte op het moment van de onverwachte machtsoverdracht voor de staats-tv. De populariteit van Vladimir Vladimirovitsj Poetin, naast ex-KGB’er enige maanden premier, bedroeg slechts een paar procent. Omdat er binnen drie maanden presidentverkiezingen moesten worden gehouden, was het zaak dat deze werd opgekrikt.

Het tovermiddel was de tv. Mansky kreeg de opdracht Poetin met zijn camera te volgen. Daarbij had hij niet alleen toegang tot Poetin en diens directe omgeving, maar ook tot de familie van Jeltsin, die als een warme, intens menselijke pater familias naar voren komt. Ronduit fascinerende beelden in het licht van de latere historie.