de geschiedenis van nu #5

Hoewel het Kremlin de persvrijheid in Rusland zwaar onder vuur neemt, zijn onafhankelijke stemmen niet volledig verstomd. En in de kritische marge van de Russischtalige media spelen verwijzingen naar de geschiedenis en de flexibiliteit van de Russische taal een grote rol.

Deze week: naar aanleiding van het vergaan van de Mosvka verwijst een artikel van de nieuwswebsite Zerkalo naar een Russische scheepsramp van 22 jaar geleden. De kritiek op het regime die toendertijd klonk is nu opnieuw relevant, en wint aan betekenis in de context van oorlog tegen Oekraïne.  

Een schip van Poetin is vergaan. Afgelopen donderdag gaf het Kremlin toe dat de Moskva, het vlaggenschip van de Russische vloot in de Zwarte Zee, is gezonken. In de kritische Russischtalige media wordt sindsdien volop gerefereerd aan een andere ramp op zee, die 22 jaar geleden plaatsvond. De kritiek die toendertijd klonk leeft weer op, en wint aan betekenis in een nieuwe context.  

Poetin was nog maar net aan de macht toen op 12 augustus 2000 de Koersk, een Russische kernonderzeeër, naar de bodem van de Barentszee verdween. Anders dan het geval lijkt te zijn bij de Moskva, was het zinken van de Koersk een ongeluk. Tijdens een militaire oefening kwam een torpedo die aan boord van de duikboot werd geladen plotseling tot ontploffing. Alle 118 bemanningsleden kwamen om. 

Een storm van kritiek 
Een artikel van de Russischtalige nieuwswebsite Zerkalo (‘Spiegel’) beschrijft naar aanleiding van de actualiteit het incident met de Koersk en nog drie andere Russische scheepsrampen van na 1945. Want, zo helpt het artikel de lezer herinneren, hoewel het zinken van de Moskva het grootste verlies van de Russische marine in jaren is, ging het in het recente verleden vaker mis. Vooral het drama op de Koersk is opnieuw relevant, omdat de kritiek die toen vanuit de samenleving klonk nu met hernieuwde kracht opduikt. 

En de kritiek was luid, 22 jaar geleden. Zowel in de internationale als de binnenlandse media kreeg de Russische regering de wind van voren. Het onbedoeld ontploffende materieel van het leger was overduidelijk niet in orde, hulp aan de onderzeeër in nood kwam veel te langzaam op gang, en communicatie met de families van de opvarenden verliep schandelijk slecht. Pas na dagen van onzekerheid werden nabestaanden officieel op de hoogte gesteld van het overlijden van de voltallige bemanning. 

De Russische media, toen nog een stuk vrijer dan nu, vielen massaal over de respons van Poetin heen. Op het moment van het ongeluk was de president op zijn vakantieadres aan de Zwarte Zee. Pas na een paar dagen brak hij zijn verblijf af. Bovendien weigerde Poetin assistentie van andere landen bij het lokaliseren en bereiken van de Koersk. Pas toen Poetin na vier dagen uiteindelijk hulp toezegde vorderde de reddingsactie, en werd snel duidelijk dat er niets meer te redden viel. 118 mannen waren gestorven bij de eerste grote oefening van de Russische marine in jaren. Het was een tragedie en een blamage. 

Poetin in Larry King Live
Poetin deed naar aanleiding van het ongeluk een uitspraak die de wereld rondging en ook binnen Rusland grote opschudding veroorzaakte. De setting was nota bene een Amerikaanse talkshow. In het tijdperk van Poetins lange tafels lijkt het ondenkbaar, maar in september 2000 zat Poetin op nog geen meter afstand van televisiepresentator Larry King. King had iedere avond zijn eigen praatprogramma op CNN. Nu zat hij daar met Poetin, en confronteerde hem op live televisie: ‘Vertelt u nu eens, wat is er gebeurd met de onderzeeër?’ 

King vroeg naar de Koersk omdat er, een kleine maand na het ongeluk, nog bijna niets duidelijk was geworden over de toedracht. Hoe had de torpedo kunnen ontploffen? Waarom was de hulp zo langzaam op gang gekomen? Cruciale vragen bleven onbeantwoord, Rusland was totaal ondoorzichtig. King wilde dus opheldering. Maar in plaats van met uitleg of excuses kwam Poetin met een uiterst kort antwoord op de vraag van de Amerikaanse talkshowhost. Wat er met het schip de Koersk gebeurd was? ‘Het is gezonken.’ 

Dat was niet de waarheid die King bedoelde, en Poetins brutale en cynische dooddoener ontlokte de Amerikaanse presentator een ongelovig lachje. Ook op het gezicht van Poetin verscheen een soort grimas. Eerst ontwijken en dan lachen; de totaal ongepaste reactie van de president werd hem in Rusland niet in dank afgenomen. De Russen namen het ongeluk met de Koersk een stuk serieuzer dan Poetin. Zijn populariteit kelderde. 

Ware aard
‘Het is gezonken’ werd één van Poetins bekendste uitspraken. Het artikel van Zerkalo benoemt dat, maar legt niet uit waar de kille oneliner precies symbool voor  is komen te staan. Voor die uitleg verwijst Zerkalo door naar een opiniestuk van de gerenommeerde Russische journalist Konstantin Eggert. Dat stuk schreef hij in 2020, precies twintig jaar na de ramp op de Koersk, voor de Russische tak van Deutsche Welle. Volgens Eggert toonde Poetin al in 2000, tijdens die tien seconden durende interactie met Larry King, zijn ware aard.

Poetins reactie bewees zijn onverschilligheid jegens het lot van individuele burgers, die hij volgens Eggert beschouwt als verwaarloosbare ‘details in het staatsapparaat.’ Daarnaast toonde het incident Poetins leugenachtigheid aan. Oorzaken van de ramp werden achtergehouden, alternatieve verhalen die de NAVO de schuld gaven werden de wereld in gebracht. De autoriteiten zagen zich niet verplicht de samenleving van de waarheid op de hoogte te stellen. In het jaar 2020 was dat volgens Eggert al lang een politiek principe geworden, maar de traditie werd gelegd met de reactie op de ondergang van de Koersk.  

Zoals we weten was de Koersk-blamage niet het einde van Poetin. Hij kwam het incident te boven. In de loop van de jaren 2000 vergaf Rusland de president. Eggert geeft twee verklaringen. Aan de ene kant waren burgers hoopvol dat Poetin de orde kon herstellen in de post-communistische samenleving, en waren ze daarom vergevingsgezind. Aan de andere kant was de samenleving cynisch en passief ten opzichte van de overheid, een erfenis uit de laatste jaren van de Sovjet-Unie. Volgens Eggert was de Koersk voor Poetin het eerste ‘leermoment’ over hoe hij die twee eigenschappen kon misbruiken om aan de macht te blijven.

‘Het is gezonken’ vergaat niet
Eggert spreekt in zijn opiniestuk de hoop uit dat die verlammende cocktail van vergevingsgezindheid en cynisme uitgewerkt zal raken. Ervaringen uit het verleden en cynisme kunnen zich wel degelijk tegen het falende systeem richten, zo meent hij. Het incident met de Koersk werd dan misschien niet het einde van Poetin, maar ‘het is gezonken’ is niet vergeten. Sterker, ten tijde van Eggerts schrijven overleeft het zinnetje al twintig jaar en duikt het regelmatig op als format voor kritiek op de overheid. 

Als voorbeeld noemt Eggert een commentaar op het falende corona-beleid van de Russische regering, dat tot vele duizenden doden leidde. Het is een grap die de ronde deed op sociale media, van het type anekdot waar ik twee weken geleden over schreef:

   -   ‘Wat is er gebeurd met onze zieken en ouderen?’
   -   ‘Ze ademen niet meer.’

Het antwoord wordt gevormd naar analogie met ‘het is gezonken’. Cynische woorden die ontegenzeggelijk waar zijn, maar tegelijkertijd de waarheid ontkennen. En die waarheid is dat de regering schuld draagt. Poetins ‘het is gezonken’ is een referentiepunt geworden voor kritiek op het regime. 

Terug naar de Moskva, het vlaggenschip dat zonk in de Zwarte Zee. De officiële verklaring van het Ministerie van Defensie werd bekend in de nacht van 14 april. De Mosvka zou schade aan de romp hebben opgelopen, en tijdens een sleepactie zijn gezonken door storm en hoge golven. Maar tussen de eufemismen en de plotseling afwezige oorlogstaal (alsof het incident niets te maken zou hebben met Oekraïne) stond daar toch die cynische parafrase van Poetin: ‘het is gezonken’. Russen met enig historisch besef weten er wel raad mee. 

Op sociale media trekken critici, veelal Russischtalige journalisten en kunstenaars, sinds 15 april hun conclusies over ‘22 jaar van wegzinken’. In 2000 zonk de Koersk, in 2022 de Moskva, en in de tussentijd werd ook heel Rusland verslonden door Poetins golven van repressie. Het schip als metafoor voor Rusland zelf.

De taal als rechter
Konstantin Eggert schreef in 2020 dat de herinnering aan de Koersk niet vervaagd was, en als referentie terugkeerde in kritische geluiden die het falen van de Russische overheid aan de kaak stellen. Met het zinken van de Moskva in de oorlog tegen Oekraïne krijgt deze kritiek een nieuwe laag. Het oorlogsschip verging op de vijftigste dag van de oorlog, maar al sinds 25 februari is het van grote symbolische waarde in de strijd. 

Op de tweede dag van de oorlog lag de Moskva voor het Oekraïense Slangeneiland en eiste het de overgave van de militairen op het eiland. Als antwoord klonk over het strand één van de bekendste verwensingen van de Russische taal. De audio werd opgenomen, en ‘Russisch oorlogsschip, loop naar de ***!’ (het scheldwoord bestaat in het Russisch uit drie letters die in geschreven tekst meestal sterretjes worden) kwam symbool te staan voor Oekraïense strijdvaardigheid. De scène staat zelfs afgebeeld op een razend populaire postzegel.

Dat de Russen nu juist dit schip hebben verloren betekent dat de verwensing is uitgekomen. In het Russisch is dat zelfs letterlijk het geval. Het Russische woord voor ‘bodem’ bestaat ook uit drie letters, en in ‘loop naar de ***!’ past op de plek van de sterretjes dus zowel het populairste Russische scheldwoord als het woord dat de verwensing tot een feitelijke constatering maakt: het schip is naar de bodem gelopen. Publicist en kunstverzamelaar Marat Gelman schreef op zijn Facebook-pagina: ‘Niet alleen het Oekraïense leger, zelfs de Russische taal is tegen Poetin.’ 

Door God verlaten
De Moskva is gezonken, en daarbij heeft niet alleen de taal, maar ook de hemel zich tegen Rusland gekeerd, zo schreef Aleksander Nezvorov, een voormalig politicus en bekend filmregisseur op zijn Telegram-kanaal, dat meer dan een miljoen volgers heeft. In 2020 werd namelijk voor 40 miljoen dollar een christelijke relikwie aangeschaft en aan boord van de Moskva geïnstalleerd. Een minuscuul stukje hout van het kruis van Jezus om het schip te beschermen. Nezvorov concludeert: ‘Het splintertje van 40 miljoen, weten we nu, heeft niet gewerkt, en verdween met de rest van de kruiser naar de bodem.’ Kortom: het zinken van de Moskva is een teken van het noodlot.

Het vergaan van de Moskva blaast een oude kritiek, geconcentreerd in het zinnetje ‘het is gezonken’, nieuw leven in. Deze verwijzing krijgt nu nieuwe bagage. De verwensing die vanaf Slangeneiland klonk bleek profetisch, en Poetins God verdween met de kruiser in de golven. In de staatsmedia zullen deze verbanden ver te zoeken zijn. Het zinken van de Moskva zou een ongeluk zijn, en tegelijkertijd een reden tot wraak. De waarheid van het Kremlin stoort zich niet aan paradoxen. Maar net als in 2000 ontstaat onrust in de samenleving, alleen al omdat niets wordt losgelaten over het lot van de bemanning van het vlaggenschip. Critici zullen uit het verwrongen narratief van het Kremlin alleen de woorden pikken die de lading dekken. ‘Het is gezonken.’