Welk kind droomt er niet van om astronaut te worden? Helaas is het voor weinigen weggelegd, want de selectie is erg streng.

kijk nu op NPO Start

verdieping bij deze aflevering

Welke eigenschappen heb je nodig om een goede astronaut te worden? De jonge Amerikaanse astronaute Jessica Meir zit middenin haar jarenlange training en heeft maar één ambitie: naar de maan. Ze maakt een hele goede kans dat haar droom binnenkort uitkomt. Anna Gimbrère bezoekt ook André Kuipers om te praten over zijn ervaringen in de ruimte en hoe hij die beleving ook op aarde terug kan halen. Voor degenen die er geweest zijn is het een klare zaak: als je eenmaal vanuit de ruimte de aarde hebt gezien, verandert dat je leven.

achter de schermen met Anna (2)

 ‘Voor deze aflevering heb ik veel opgetrokken met Jessica Meir, een vrouw die doet wat ik zou willen: ze is in opleiding tot astronaut en wordt misschien de eerste vrouw op de maan. Het viel me op dat het contrast heel groot is met de macho-mannen van de Apollo-missies. Astronaut zijn is veel, tja, gewoner geworden. Astronauten zijn in Amerika nog steeds wel nationale helden, maar Jessica was eigenlijk gewoon iemand die ik in het dagelijks leven had kunnen kennen.’

‘Wat ik wel frappant vond was dat ze het echt vertikte om over haar angsten te praten, of er überhaupt iets van de laten merken. Ik voelde dat ze best gespannen was toen ze urenlang in een ruimtepak onder water zou gaan oefenen, maar ze deed over alles heel makkelijk. Ja hoor, natúúrlijk mogen jullie me dan filmen, geen probleem! Zij zou de laatste zijn om ooit te zeggen: nee, dat vind ik niet prettig. Toen ze het zwembad in werd getakeld, in dat ruimtepak, zág je de stress in haar gezicht, met zo’n frons enzo. Maar toen ik haar er na afloop naar vroeg deed ze heel luchtig: oh ja, ach, dat hoort er gewoon bij, niks om je druk over te maken.’

‘Ik had het er later met André Kuipers over, en die kon het wel verklaren. Als astronaut in opleiding heb je maar één doel, zei hij, en dat is de ruimte in gaan. Alles was dat in de weg kan staan, moet wijken. Zoals angst. Je laat die gevoelens niet toe, en spreekt ze al helemaal niet uit. Dus dat macho-gedoe is er op een bepaalde manier nog steeds, alleen is het wat minder uitgesproken.’

‘Maar wat een vrouwenverslinders waren die eerste astronauten, zeg! En wat een ijdeltuiten. Daar kon Carlos, van Carlos Beergarden, smakelijk over vertellen. Het ene juicy verhaal na het andere, ik kon bijna niet geloven wat ik hoorde. Dat zit maar voor een klein deel in de aflevering. En wat er helemaal niet in zit: hoe onbeschaamd Carlos vertelde dat hij ze verraadde aan de pers. Ik weet niet meer precies om hoe veel geld het ging, maar hij vertelde dat een journalist dan bijvoorbeeld zei: wij willen graag Alan Shepard exclusief spreken als hij net is geland, en dat hij dan doorgaf wanneer hij in de kappersstoel zat. Want hij had naast die biertent ook een kapperszaak, en die astronauten kwamen altijd langs als ze net terugkwamen van een missie. Dus dan kon die astronaut geen kant op, en streek Carlos weer een flink bedrag op.’

wist je dit?

aardopkomst

Op kerstavond in 1968 was het ongetwijfeld superspannende televisie: live beelden van Apollo 8, het eerste ruimtevaartuig dat een rondje om de maan vloog. Als je nu kijkt, zijn het eerlijk gezegd nogal saaie beelden met grotendeels onbegrijpelijk geluid. Maar kijk gerust even. Wat ons betreft kun je beter vijf minuten ironisch genieten van een kerstvertelling op rijm waarin de hoogtepunten van deze historische ruimtemissie langskomen. Waaronder uiteraard de eerste keer dat een mens de aarde boven de horizon zag opkomen. Earthrise. Een magisch moment, een iconische foto. Goed, om eerlijk te zijn is deze foto genomen bij het derde rondje om de maan dat Apollo 8 maakte, maar dat maakt voor het beeld natuurlijk niet uit.

Voor een kort overzicht van het hele Apollo-programma, in eenvoudig Engels, kun je hier terecht. En dat is best indrukwekkend.

ganzen en zeeolifanten

In deze aflevering volgen we een stukje van de astronautentraining van Jessica Meir. Maar voor ze daaraan  begon, deed ze onderzoek aan ganzen die over de Himalaya kunnen vliegen. Hoe zijn die aangepast aan het vliegen op extreme hoogte? Om daar achter te komen, moest ze eerst 12 ganzenkuikens opvoeden. Hoe dat ging, zie je in dit korte artikel met filmpje: Wil je meer over haar weten, dan is dit een goede korte video over haar overstap van ruimtevaart naar biologie en terug, met een lang geschreven interview. Daarin vertelt ze onder meer over haar onderzoek naar duikende keizerspinguïns en zeeolifanten, diversiteit in het astronautenteam en de vraag hoe je fit blijft in de ruimte. Plus iets over het selectieproces dat je door moet om ruimtevaarder te worden. Waarover later meer.

welkom in het ISS

Sinds een paar jaar hoef je je bed niet uit om rond te scharrelen in het International Space Station, een kilometer of vierhonderd boven de aarde. Je kunt er namelijk heen met google street view. Misschien ben jij er beter in, maar wij hadden best moeite om onze weg te vinden. Kun jij nadat je alles bekeken hebt tekenen welke vorm het complete ruimtestation heeft, even afgezien van alle zonnepanelen? In deze ietwat gedateerd overkomende 3D visualisatie kun je kijken of je een beetje in de buurt zit. Vind je het allemaal te verwarrend of heb je geen zin in moeilijk doen als het makkelijk kan, dan raden we je deze 13 minuten durende virtuele rondleiding om en in het ISS aan. Niet genoeg? Hier een 50 minutentour uit 2016.

ook astronaut worden?

Wie moet je zijn en wat moet je kunnen om bij NASA aangenomen te worden als astronaut in opleiding? Dat laten we het Amerikaanse ruimtebureau graag zelf uitleggen. Er is natuurlijk een uitgebreide site aan gewijd. Lijkt het je wel wat? Dan moet je geduld hebben, want op dit moment nemen ze niemand aan. Ben je nou heel ongeduldig én superrijk, dan kun je aankloppen bij Space Adventures, een bedrijf dat je tegen betaling de ruimte in schiet. Kies voor een vlucht rond de maan of een vakantie in het ISS. (Compenseer je wel even de CO2-uitstoot die het allemaal veroorzaakt? Bedankt namens alle aan de aarde gekluisterde stervelingen.) Er zijn ook goedkopere opties, zoals Virgin Galactic (wat een prachtige site hebben die), maar wat ze daar aanbieden is eigenlijk niet meer dan een heel hoge paraboolvlucht.

de sekskwestie

Op een enkeling na hebben de meeste volwassenen seksuele gevoelens. Astronauten niet uitgezonderd. Dat bleek wel toen de vrouwen van de eerste Amerikaanse ruimtevaarders een boekje open deden over de seksuele escapades van hun (veelal ex-)mannen. In de uitzending bevestigt hun kapper de roddels. Maar goed, hoe zit het met buitenaardse seks? Daarover wordt nauwelijks gesproken. Space shuttle astronauten Lisa Nowak en Bill Oefelein, die met elkaar een buitenechtelijke relatie hadden, waren nooit samen buiten de dampkring. Het echtpaar Jan Davis en Mark Lee (Jan is een vrouw, voluit heet ze Nancy Jan Davis) wel, maar vragen over buitenaardse seks hebben ze nooit willen beantwoorden. Meer over astronautenseks en de fysieke uitdagingen die dat ook nog met zich meebrengt lees je in dit artikel.

Oh, en hoe zit het met dieren? Ja, die hebben het wel degelijk gedaan. En eitjes gelegd, die uitkwamen. Het waren Japanse visjes van een soort die veel op de bekende guppies lijkt. Hier vind je een redelijk toegankelijk wetenschappelijk artikel over de proeven.

not for pussies?

Lange tijd was ruimtevaart mannenwerk. Inmiddels krijgen vrouwen ook de kans om de ruimte in te gaan, maar nog steeds hebben mannen een streepje voor.

Gerard Janssen schreef voor de VPRO Gids over vrouwen in de ruimte, en dan in het bijzonder de eerste vrouw die het zo ver schopte. Lees het hieronder.

Op de vroege ochtend van 16 juni 1963 reed een witte bus met blauwgroene horizontale strepen naar het Kosmodroom in Bajkonoer in Kazachstan, de grootste lanceerfaciliteit ter wereld. Uit de bus stapte een kosmonaut in een rood pak, met een grote witte helm en daarop de letters cccp. Achter de kosmonaut was het silhouet zichtbaar van een veertig meter lange Vostok-K-raket. Het was de zesde keer dat er een kosmonaut in een baan om de aarde geschoten zou worden en Valentina Teresjkova was de eerste vrouw die in een ruimtecapsule zou klimmen, maar voordat ze de lange metalen trap op klauterde moest ze een ander obstakel overwinnen.  

Het begon bij Joeri Gagarin, de eerste man in de ruimte, die inmiddels een goddelijke status had. Toen Gagarin uit de bus stapte, realiseerde hij zich dat hij moest plassen en dat hij dit niet wilde ophouden tot hij in een baan rond de aarde vloog. In je broek plassen tijdens een lancering, dat paste niet echt bij een ruimteheld. Gagarin liet zijn pak openmaken en plaste tegen het rechterachterwiel van de bus.  

De vlucht van Gagarin liep goed af. De astronauten op de vluchten na hem deden dus allemaal precies hetzelfde, inclusief plassen tegen de rechterachterband van de bus. Het was een ritueel geworden, toen 16 juni 1963 de eerste vrouw uit de bus stapte. 

Er was in de Vostok 6 van Teresjkova een apparaatje om uitwerpselen af te voeren, een soort martelwerktuig van slangetjes, buisjes en stofzuigeronderdelen. Maar het plassen tegen de achterband was geen kwestie van wetenschap of techniek. Het had met ‘gevoel’ te maken. Iets met territorium afbakenen en ongeluk bezweren. Ruimtevaart was not for pussies. 

- / Wikimedia Commons

Valentina Tereshkova op een speciale herdenkingsmunt uit 1983, toen het 20 jaar geleden was dat ze in haar eentje de ruimte in ging.

de optiman

Tot dan toe was ruimtevaart mannenwerk. Astronauten waren supermannen. ‘De optiman,’ zo noemde Toby Freedman de denkbeeldige supermens die geschikt was om te leven in de ruimte. Freedman was de arts van het Apolloproject. Hij hielp met het ontwerpen van de ruimtecapsules, en realiseerde zich dat het voorlopig onmogelijk was om een aangenaam ruimteschip te bouwen in een vijandig heelal. Van een ruimtecapsule die naar de maan moest, was geen prettige plek te maken.  

Zijn visie was dat er een nieuw soort mens nodig was. Zoals bedoeïenen goed kunnen leven in hete en droge omstandigheden en sherpa’s in berggebieden met weinig zuurstof, zouden er mensen moeten zijn die zich prettig voelden in de ruimte. Mensen die kleiner waren, minder zuurstof nodig hadden, minder energie verbruikten en die geen last hadden van lange periodes van afzondering en isolatie: de optiman. 

Wat Freedman over het hoofd zag, was dat optimannen misschien al bestonden. Maar dat het geen mannen waren. 

Zijn collega Randolph Lovelace had tijdens een topgeheim testprogramma ontdekt dat vrouwen in het geval van ruimtereizen zeker niet voor mannen onderdoen. Al in de jaren vijftig onderwierp hij vrouwelijke piloten aan middeleeuwse testen om supervrouwen te selecteren. Dertien van de negentien vrouwen slaagden, vergeleken met achttien van de 32 mannen in het Nasa-ruimteprogramma. De vrouwen deden het volgens Lovelace met name goed in de isolatietest. Proefpersonen moesten in het donker, in een speciale bak met warm zout water uren drijven, zonder enige vorm van vermaak. De meeste mannen werden er gek van. De meeste vrouwen vonden het heerlijk en hielden het uren vol. Ook fysiek leken vrouwen voordelen te hebben. Vrouwen zijn gemiddeld iets lichter en hebben daardoor minder zuurstof nodig.  

Wat Freedman over het hoofd zag, was dat optimannen misschien al bestonden. Maar dat het geen mannen waren.

streepje voor

Lovelace's bevindingen dat vrouwen het in de ruimte misschien wel beter doen dan mannen werden schuddebuikend begroet. Een Nasa-psycholoog merkte op dat veel mannelijke echtgenoten gewend waren aan lange monologen van echtgenotes die de gebeurtenissen van de dag doornamen en zo hun credentials hadden verdiend op het gebied van tolerantie en verveling. Toen astronaut Gordon Cooper bij een persconferentie de vraag kreeg waarom de Nasa geen vrouwelijke astronauten de ruimte instuurde, was zijn antwoord dat ze een van de chimpansees die voorafgingen aan de bemande ruimtevluchten, best door een vrouw hadden kunnen vervangen. De toehoorders lachten. 

De dertien vrouwen zouden nooit de ruimte ingaan, om redenen van bijgeloof en seksisme, zoals te zien is in de Netflixdocumentaire Mercury 13.  

Sinds de jaren zeventig – toen de spaceshuttle op het podium verscheen – is de situatie verbeterd. Ook Amerikaanse vrouwen krijgen de kans om de ruimte in te gaan. Maar nog steeds hebben mannen een streepje voor in de ruimte. Mannelijke astronauten mogen twee keer zo lang in de ruimte blijven als vrouwelijke. Vrouwelijke astronauten zijn volgens de rekenmodellen gevoeliger voor straling dan mannen, omdat de kans groter is dat vrouwen in de ruimte borst- eierstok- of baarmoederhalskanker oplopen. Deels zijn deze data afkomstig van de nasleep van Hiroshima.  

Het zou kunnen dat vrouwen iets meer risico lopen, maar niets wijst er hoe dan ook op dat hun functioneren minder is dan dat van mannen in de ruimte. Als je je zorgen maakt over straling heb je sowieso weinig te zoeken in de ruimte waar ionen als microkogeltjes kleine gaatjes slaan in menselijk weefsel. Gelukkig wordt er aan speciale pakken gewerkt die dit soort straling tegen kunnen houden, zodat er echt geen enkele reden meer te verzinnen is om vrouwen anders te behandelen dan mannen.  

Want wat mannen kunnen, kunnen vrouwen ook.  

Valentina Teresjkova liet haar pak openmaken en plaste net als haar mannelijke voorgangers tegen de rechterachterband van de bus.

meer wilde ruimte