De magie van China

Langs de oevers van de Yangtze was twee jaar geleden een onverwachte televisiehit. Niet alleen recensenten waren lyrisch, er keken wekelijks meer dan een miljoen mensen. ‘Een totale verrassing,’ zegt regisseur Maaik Krijgsman. ‘Ik had nooit verwacht dat er zo veel mensen zouden kijken naar een serie over een onbekend en ver land, met een nieuw gezicht als presentator.’

Nu de serie een vervolg krijgt, zijn de verwachtingen dus hooggespannen, maar de druk die Krijgsman voelt heeft niet zo veel met kijkcijfers te maken. ‘We willen gewoon iets moois maken, die druk is er toch wel. En als je met een klein groepje in China staat te filmen, sta je er niet bij stil dat er een miljoen mensen over je schouder meekijken. We proberen het intiem te houden, dat is juist de kracht.’

Die intimiteit is een van de factoren die meespelen bij de magie die de reisserie over China ook in het tweede seizoen weer heeft. Want al was het dan misschien een verrassing, toeval was het succes niet. Na een uitgebreid gesprek met Krijgsman kunnen we wel degelijk aanwijzen waar hem de kneep lijkt te zitten.

De reis door China lijkt te bestaan uit een reeks spontane ontmoetingen, maar alles wordt grondig voorbereid. ‘Ons aanvankelijke idee was om dit keer de Gele Rivier te volgen,’ zegt Krijgsman. ‘Ruben is er geweest, maar daar bleken niet de verhalen te vinden die we zochten. Toen besloten we van noord naar zuid te reizen. Ruben en ik bekeken samen welke gebieden we tegenkwamen en welke thema’s daarbij zouden passen. Ik wilde elke aflevering weer een bepaalde thematiek meegeven en gewone Chinezen laten vertellen over hun leven en dromen.’

Het lijkt of Terlou deze mensen allemaal spontaan ontmoet, maar dat is niet altijd het geval. ‘Misschien doet het af aan het kijkplezier om dit te verklappen, maar we zoeken van tevoren ook naar geschikte personages om mee te praten. Voordat wij zelf gingen, maakte researcher Adelheid Kapteijn de hele reis al een keer om te zoeken naar geschikte onderwerpen en mensen om te spreken. Ter plekke is er gelukkig nog wel ruimte voor spontane ontmoetingen.’

Het hele plan wordt ook voorgelegd aan de Chinese overheid, want die moet toestemming geven. ‘We reizen onder begeleiding van een ambtenaar. Gelukkig was dat dezelfde als de vorige keer, een jonge vrouw rond de dertig. We kunnen het goed met haar vinden en ze is behoorlijk open van geest. Haar functie is ook om lokale overheden ervan te overtuigen dat we onze gang mogen gaan. We hebben een goede band en ze begrijpt onze intenties, ook als we toch een keer iets filmen wat eigenlijk niet mag.’

(tekst gaat door na afbeelding)

‘We gaan met zijn drieën op pad,’ legt Krijgsman uit. ‘Ik doe de regie en het geluid, Ruben is vertaler, presentator en fotograaf en Joost van Herwijnen is de cameraman. Twee Chinese dames maken het team compleet.’ De teamleden zijn inmiddels behoorlijk op elkaar ingespeeld. ‘Je bent steeds op elkaar aangewezen. Voor de twee seizoenen hebben we in totaal bijna een halfjaar gereisd. Het is heel vermoeiend, ik heb eigenlijk een enorme hekel aan reizen. Als ik eenmaal op een theeplantage sta, is het geweldig, maar bussen en vliegtuigen in en uit vind ik een ramp.’

De regisseur voelt zich ook verantwoordelijk voor het gezelschap. ‘Niet dat ik steeds meekijk, ik laat iedereen doen waar hij goed in is. Ik ben voortdurend met de verhaallijnen bezig, en daar moet Ruben ook op kunnen steunen. Als hij midden in een gesprek aan me vraagt wat we op die plek ook alweer aan het doen zijn, moet ik daar een antwoord op hebben. Omgekeerd moet ik erop vertrouwen dat hij uit de geïnterviewden haalt wat de bedoeling is, want ik versta ze natuurlijk niet. In mijn hoofd zit ik dan al te monteren.’

Maaik Krijgsman heeft ruime ervaring in het maken van (reis)documentaires. Zo werkte hij aan In Europa, Speeches en O’Hanlons helden. Maar hij is ook scenarioschrijver, bijvoorbeeld voor de dramaserie Vechtershart. ‘Een reisserie is qua dramatische opbouw vergelijkbaar met een avonturenfilm als Star Wars,’ legt hij uit. ‘Daarin is hoofdpersoon Luke Skywalker een vrij gewone jongen die één ding heel goed kan – hij heeft The Force. Als kijker wil je met hem mee en op die manier ontmoet je allerlei bijzondere personages. Zo werk ik eigenlijk ook. In het begin van een aflevering werpen we een vraag op, waarna een zoektocht volgt die ons langs allerlei bijzondere mensen voert. Ruben Terlou is een aimabele gozer, met één uitzonderlijke gave: hij spreekt vloeiend Chinees. Hij beseft zelf inmiddels ook dat hij een personage in de vertelling is en dat hij soms onnozele vragen moet stellen om de kijker uit te leggen wat er gebeurt. Daarin is hij enorm gegroeid.’

(tekst gaat door na afbeelding)

Zonder dat de kijker het dus doorheeft, wordt hij meegenomen op avontuur, dankzij allerlei vormkeuzes die Krijgsman maakt. Zo is er in de tweede aflevering een scène waarin Terlou in Peking kreeftjes eet met een voorvechter voor homorechten. ‘Je ziet ze kreeft pellen, maar ondertussen hebben ze een heel persoonlijk gesprek over zijn eerste liefde. Dan wordt het meer een scène dan een interview. Cameraman Joost van Herwijnen filmt ook het lekkerst als er in beeld meer gebeurt, ook op de achtergrond. Ik wil geen close-ups, dan zie je alleen maar poriën en mee-eters.’

Eenheid van tijd, plaats en handeling is het streven van de regisseur. ‘Ik gebruik ook nooit archiefbeeld. In een reisserie wil je met iemand mee en ter plekke een ontmoeting hebben. Als kijker moet je het gevoel hebben dat je naast Ruben staat. Daarom filmt Joost meestal vanaf de schouder.’

Terug in Nederland wordt de reis van twee of drie weken ingedikt tot een aflevering van drie kwartier. ‘Tijdens het monteren zoek ik met editor Pelle Asselbergs steeds naar momenten van ontroering en emotie. De mensen die we spreken moeten iets willen, een droom hebben. Het draait er uiteindelijk om te laten zien wat de Chinezen beweegt.’

Arts en fotograaf Ruben Terlou had nog geen enkele camera-ervaring toen hij voor het eerst met Krijgsman op pad ging. Hij werd vooral uitgekozen omdat hij vloeiend Chinees spreekt. ‘Bij de opnames zag ik bij de Chinezen altijd een soort lampje aan gaan als hij begon te praten. Ze vergaten snel dat hij westers was. Pas bij de montage, als alles vertaald was, zag ik hoe goed hij de taal sprak en ook kon opsommen wat er allemaal verteld was.’

Terlou heeft al een grote woordenschat, maar blijft die ook aanvullen tijdens de opnames. ‘Hij onderzoekt van tevoren het jargon van de aflevering waar we aan werken, welke termen je bijvoorbeeld gebruikt in een ziekenhuis of bij de taomonniken.’

De Chinezen die Terlou spreekt, zijn verrassend open. Dat is ook te danken aan zijn taalkennis en tact, weet de regisseur. ‘Ruben weet hoe hij voorzichtig naar een antwoord toe kan werken. En hij heeft als voordeel dat hij toch een westerling is, die kunnen rare vragen stellen. Dan blijkt ineens dat hij het allemaal heel goed begrijpt, en dat leidt tot die openhartige gesprekken. In China hebben mensen volgens mij niet vaak het soort gesprekken die Ruben voor de camera heeft. Het is er niet heel gebruikelijk om over jezelf te praten. Die openhartigheid zit hem dus soms ook in de verrassing dat iemand überhaupt interesse heeft in wat er in ze omgaat.’

Het gigantische land blijft een bron van verwondering, al leert Krijgsman het steeds beter kennen. ‘Ik vind dat we dit keer een laag dieper gaan dan bij Langs de oevers van de Yangtze,’ vertelt hij. ‘Deze serie is ook iets kritischer. We hebben niet per se gezocht naar politieke onderwerpen, maar je komt er toch vaak op uit. Er is steeds meer welvaart in China en het land ontwikkelt zich razendsnel. Als je binnen het keurslijf blijft, luistert naar je ouders en je niet uitspreekt over de regering, kun je een prima leven hebben. Maar kom je daar net iets buiten, dan wordt het erg moeilijk. Ook de sociaal-maatschappelijke gevolgen van de eenkindpolitiek leiden tot veel stress en eenzaamheid.’

Verder is het volgens de regisseur ‘heerlijk werken’ in China. ‘Dat was wel de grootste verrassing van de eerste reis; de mensen zijn tamelijk onbevangen rondom camera’s. Ze blijven gewoon hun gang gaan. Dat heb ik in andere landen wel anders meegemaakt. Dan blijft iedereen stokstijf staan en zegt: “Zeg maar wat ik moet doen.” In China trekt niemand zich iets aan van de camera, dat is lekker draaien.’